Szansa na podważenie testamentu

Niedawno zmarła druga żona ojca pana Wojciecha. Na kilka miesięcy przed śmiercią sporządziła testament, przekazując cały swój spadek (mieszkanie, w którym żyła z mężem) swojemu mężowi, czyli ojcu pana Wojciecha. Była wówczas poważnie chora i przyjmowała silne leki, ale według ojca, do końca pozostała świadoma i zdolna do oceniania sytuacji. Testament nie został sporządzony w obecności prawnika, lecz zawiera wszystkie wymagane informacje. Pan Wojciech zastanawia się, czy dzieci jego macochy z poprzedniego małżeństwa mogą zakwestionować testament, jaką kwotę zachowku mogą otrzymać, oraz ile wyniosą i kto pokryje koszty ewentualnego postępowania sądowego.

Przeprowadzenie postępowania spadkowego pod drugiej żonie

Według obowiązujących przepisów po osobie zmarłej (zwanej spadkodawcą) należy zawsze przeprowadzić postępowanie spadkowe, w którym sąd ustali krąg osób uprawnionych do dziedziczenia. W pierwszej kolejności do dziedziczenia powołani są spadkobiercy ustawowi, czyli osoby spokrewnione ze spadkodawcą. Dokładnie tę kwestię regulują art. 931-935 Kodeksu cywilnego (K.c.). Zgodnie z nimi w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

Ostatnia z przytoczonych regulacji znajdzie zastosowanie w momencie, gdy dzieciom zmarłej uda się podważyć testament. Dopóki jednak sąd nie stwierdzi nieważności testamentu, ważne są jedynie regulacje dotyczące zachowku.

Zobacz również: Cofnięcie odrzucenia spadku

Prawo do zachowku

Zachowek ma zapewnić spadkobiercy ustawowemu, w przypadku gdy nie otrzymał po śmierci spadkodawcy należnego mu udziału w spadku, ochronę jego interesów majątkowych niezależnie od woli spadkobiercy, a w wielu przypadkach – także wbrew jego woli.
Kwestie zachowku uregulowane są w art. 991 § 1 K.c.: „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Według § 2 przytoczonego powyżej artykułu: „Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Zobacz również: Ważność testamentu po śmierci

Obliczenie zachowku

Gotowej instrukcji na sposób obliczenia zachowku dostarczył Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 r., w sprawie II CK 444/02, w którym czytamy:

„W celu obliczenia zachowku należy najpierw określić udział spadkowy stanowiący podstawę do jego obliczenia. Wyjść trzeba od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie udział ten mnoży się przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni (decyduje chwila otwarcia spadku), a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2. Otrzymany wynik to właśnie udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku. Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku (stan z chwili otwarcia spadku, ale ceny z chwili orzekania o zachowku), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Do długów spadkowych zalicza się wszystkie długi pozostawione przez spadkodawcę, a także koszty pogrzebu.

Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców uprawnionych do zachowku, czy też innych osób. Wartość przedmiotu darowizny na potrzeby doliczenia oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. Pewne darowizny zostały wyłączone od doliczania: drobne, zwyczajowo przyjęte oraz dokonane dawniej niż przed dziesięciu laty od otwarcia spadku (ale tylko na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku). Jeśli chodzi o darowizny na rzecz uprawnionych do zachowku lub innych spadkobierców – dolicza się wszystkie inne niż drobne, nawet te dokonane przed wielu laty (przy obliczaniu zachowku dla dzieci i dalszych zstępnych: za wyjątkiem darowizn dokonanych, gdy spadkodawca nie miał jeszcze dzieci).

Obliczanie zachowku zamyka operacja mnożenia substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Jej wynik wyraża wysokość należnego zachowku.

Uprawniony należny mu zachowek, obliczony w powyższy sposób, może otrzymać przede wszystkim w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Dopiero gdy nie otrzyma należnego mu udziału w ten sposób, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (roszczenie o zachowek). Co ważne, zaliczeniu na poczet zachowku podlegają wszelkie darowizny na rzecz uprawnionego, niezależnie od czasu ich dokonania”.

Kiedy testament jest nieważny?

Zgodnie z art. 945 § 1 K.c. testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.

Jedynie w momencie, gdy zachodzi któraś z powołanych okoliczności, można ubiegać się o stwierdzenie nieważności testamentu – nieważne, czy był on sporządzony przed notariuszem, czy też odręcznie przez zmarłego. Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania.

Aby mieć szansę na podważenie testamentu, dzieci zmarłej będą musiały powołać świadków, lekarzy, okazać orzeczenia lekarskie, które wskażą, że w czasie sporządzania testamentu ich matka nie była świadoma swych decyzji, ponieważ przypuszczam, że to właśnie na tej podstawie będą podważać testament.

Same ich twierdzenia, niepoparte żadnymi dowodami, są absolutnie niewystarczające. Broniąc się, ojciec pana Wojciecha może powołać swoich świadków i najlepiej wskazać kartę leczenia, a także opinię lekarza prowadzącego, że żona nie otrzymywała w danym dniu leków powodujących otępienie i była w dobrej kondycji psychicznej. Zazwyczaj sądy powołują w takiej sytuacji biegłych, by w oparciu o kartę leczenia ocenili stan psychiczny zmarłego i jego zdolność do podejmowania świadomych decyzji. Ocena stanu umysłu spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu wymaga bowiem wiedzy specjalistycznej, zwłaszcza że chodzi o osobę nieżyjącą.

Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Koszty postępowania spadkowego

Co do kosztów postępowania spadkowego, zastosowanie ma art. 520 Kodeksu postępowania cywilnego:

„§ 1 Każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie.

§ 2. Jeżeli jednak uczestnicy są w różnym stopniu zainteresowani w wyniku postępowania lub interesy ich są sprzeczne, sąd może stosunkowo rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub włożyć go na jednego z uczestników w całości. To samo dotyczy zwrotu kosztów postępowania wyłożonych przez uczestników.

§ 3. Jeżeli interesy uczestników są sprzeczne, sąd może włożyć na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio, jeżeli uczestnik postępował niesumiennie lub oczywiście niewłaściwie”.

Zazwyczaj sądy jedynie wyjątkowo obciążają poszczególnych uczestników kosztami procesu, jednak gdy dzieci zmarłej chcą podważyć testament, Pański ojciec powinien złożyć wniosek o zasądzenie na ich rzecz kosztów postępowania.

Koszty postępowania spadkowego to koszty biegłego (od 400zl do 1 500 zł) oraz koszty pełnomocnika strony przegrywającej, w przypadku gdy sąd będzie orzekał o wzajemnych rozliczeniach.

Sugerowałbym rozważenie skorzystania z pomocy fachowego pełnomocnika, gdyż sprawa dotyczy majątku o dużej wartości i nie należy do łatwych.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296
3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/02

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.