Wyłączenie darowizny ze schedy spadkowej

• Data: 2023-11-07 • Autor: Jakub Bonowicz

Zgodnie z polskim prawem najczęściej darowizny włączone zostają do schedy spadkowej, gdy osoba dokonująca darowizny umrze. Oznacza to, że spadkobiercy ustawowi (małżonek, zstępni zmarłego) mogą domagać się od osoby obdarowanej zachowku – jeśli zostaną pozbawione należnego im spadku. Z tego względu część osób decyduje się na wyłączenie darowizny z masy spadkowej. Czy taka procedura jest skuteczna i bezpieczna oraz jakie za sobą niesie konsekwencje – wyjaśnimy na przykładzie pana Artura. Zwrócił się do naz z następującym opisem:

Masz podobny problem? Kliknij tutaj i zadaj pytanie. Pomagamy w podobnych sprawach.

Wyłączenie darowizny ze schedy spadkowej

Dwa lata temu ojciec przekazał mi w darowiźnie dom (z wyłączeniem ze schedy spadkowej). W tym roku ojciec zmarł. Zostawił jeszcze do podziału trzy działki wspólnie zakupione z moją mamą. Teraz moja siostra chce podziału reszty majątku po ojcu i kieruje sprawę do sądu. Czy będę dziedziczyć na równi z siostrą? Czy muszę złożyć do sądu dodatkowo jakieś oświadczenie lub dokumenty potwierdzające wyłączenie darowizny za schedy spadkowej, a jeśli tak – powinienem to zrobić sam, czy na wezwanie sądu?

Czy darowizna wchodzi w skład masy spadkowej po zmarłym?

Stan faktyczny, który wynika z przedstawionych przez Pana okoliczności, jest dość prosty pod względem prawnym, wymaga jednak precyzyjnego omówienia.

Punktem wyjścia winny być dla nas w sprawie pewne założenia, które mają znaczenie podstawowe dla niniejszej sprawy. Po pierwsze więc zakładam, że dom, który był przedmiotem darowizny, należał w całości do Pańskiego ojca, tj. wchodził w skład jego majątku osobistego i nie wchodził w skład majątku wspólnego Pana rodziców. Ponadto zakładam, że Pański ojciec nie zostawił testamentu, wobec czego znajdą zastosowanie przepisy o dziedziczeniu ustawowym.

W chwili obecnej w masie spadkowej po Pańskim ojcu istnieją przede wszystkim trzy działki i to one zasadniczo są przedmiotem spadkobrania.

Na początek należy napisać kilka słów o samej umowie darowizny. Tę kwestię reguluje Kodeks cywilny, w skrócie: K.c. (dokładniej: art. 888 i następne). W polskim porządku prawnym jest to umowa (inaczej niż w niektórych innych państwach, gdzie jest to czynność jednostronna – u nas jest to czynność dwustronna między darczyńcą i obdarowanym). Przedmiotem darowizny może być zarówno rzecz ruchoma, jak i nieruchomość. W zupełności możliwe jest więc, jak w Pańskiej sytuacji, aby przedmiotem darowizny była nieruchomość.

Z kolei jeżeli przed otwarciem spadku (czyli śmiercią spadkodawcy) dochodzi do obdarowania spadkobiercy, to w grę wchodzą przepisy o zaliczaniu darowizn na tzw. schedę spadkową. Przepisy te wprowadzono, aby niejako czynić zadość zasadom współżycia społecznego, tj. aby nie było tak, że przed otwarciem spadku spadkodawca dokonuje znacznych darowizn na rzecz swojego przyszłego spadkobiercy, który po otwarciu spadku mógłby się jeszcze domagać spadkobrania z istniejących składników masy spadkowej. Taką sytuację przewidziano w przepisie art. 1039 K.c.; warto przytoczyć jego brzmienie w całości:
§ 1. Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
§ 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego nie wymienionego w paragrafie poprzedzającym.
§ 3. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte”.

Jeżeli przyjrzeć się brzmieniu tego przepisu, to widać od razu, że jego podstawowym celem jest przywrócenie właściwych proporcji pomiędzy korzyściami uzyskiwanymi w ramach dziedziczenia ustawowego przez następujące kategorie podmiotów:

  • spadkobierców;
  • obdarowanych;
  • zapisobierców windykacyjnych.

Funkcja tego przepisu jest zatem prosta: w skład masy spadkowej po spadkobiercy wlicza się również dokonane przezeń darowizny oraz zapisy windykacyjne, co można rozpatrzyć na prostym przykładzie:

A to spadkobierca i jednocześnie darczyńca; B i C to spadkobiercy ustawowi. A dokonuje darowizny na rzecz B w postaci sumy pieniężnej na kwotę 1000 zł. A umiera i zostawia w spadku samochód o wartości 10 000 zł i 2000 zł gotówki. W skład masy spadkowej wchodzą więc: samochód o wartości 10.000 zł, 2.000 zł=12000 zł do podziału między dwóch spadkobierców; czyli zasadniczo każdy z nich dostałby po 6000 zł; jednak ponieważ jeden z nich dostał już 1000 zł darowizny, to zalicza się ją w poczet jego udziału w majątku spadkowym, co daje 5000 zł, a różnica w wysokości 1000 zł podlega dziedziczeniu przez obojga spadkobierców, tj. po 500 zł. W konsekwencji B dostanie 5500 zł, a C 6500 zł w spadku po A.

Zobacz również: Unieważnienie testamentu

Masz problem prawny? Kliknij tutaj i zapytaj prawnika ›

Wyłączenie darowizny ze schedy spadkowej 

O ile jednak zaliczanie darowizn na poczet schedy spadkowej jest w prawie cywilnym zasadą i dotyczy jedynie dziedziczenia ustawowego (czyli sytuacji, gdy nie ma testamentu lub testament został unieważniony), to możliwe jest wyłączenie zastosowania powyższej regulacji. Służy temu człon drugi § 1 przepisu: „chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia”.

Otóż wydaje się, że o ile umowa darowizny nie została wzruszona (co jest możliwe przede wszystkim na gruncie przepisów K.c. o bezwzględnych wadach oświadczeń woli, tj. art. 82 i 83 K.c.), o tyle możliwe jest zastrzeżenie w niej, że darczyńca wyłącza konieczność zaliczenia w poczet schedy spadkowej przedmiotu darowizny. Takie postanowienie zawarto, jak wynika z udzielonych przez Pana informacji, w przedmiotowej umowie darowizny. Jest to zapewne przewidziane expressis verbis, czyli wprost w umowie darowizny. Najczęściej dokonuje się tego w postaci klauzuli: „darczyńca zwalnia obdarowanego z obowiązku zaliczenia w poczet schedy spadkowej przedmiotu niniejszej umowy”. W takim wypadku sprawa jest prosta i nie trzeba dokonywać zaliczenia.

Co więcej, ustawodawca poszedł w przepisie dalej i uznał, że nawet okoliczności darowizny mogły wskazywać, że darczyńca chciał, aby darowizna została wyłączona ze schedy spadkowej. Może to mieć miejsce np. wtedy, gdy darczyńca ustnie zapewnił obdarowanego, przy obecności świadków, że taka jest jego wola. Przy tym taka deklaracja niewątpliwie wymaga odpowiedniego udowodnienia. Tutaj można poczynić kolejną uwagę: w każdym postępowaniu sądowym, czy to procesowym, czy nieprocesowym, najważniejsza jest możliwość udowodnienia, wykazania dowodami istnienia bądź nieistnienia danej okoliczności. Często zdarza się, że mimo że strona „ma rację”, przegrywa sprawę, ponieważ nie ma dowodów lub nieumiejętnie przeprowadza czynności dowodowe (np. wykazanie winy małżonka w procesie rozwodowym itd.).

Zobacz również: Darowizna działki od rodziców

Potrzebujesz pomocy prawnika? Kliknij tutaj i opisz swój problem ›

Oświadczenie spadkodawcy o wyłączeniu darowizny z masy spadkowej

Na temat oświadczenia darczyńcy–spadkodawcy i jego formy wypowiedziała się również doktryna prawnicza, zdaniem której oświadczenie spadkodawcy o zwolnieniu darowizny z obowiązku jej zaliczenia na schedę spadkową może być zamieszczone w umowie darowizny, w innej czynności prawnej (np. w testamencie), może też stanowić odrębne oświadczenie woli (art. 60). Nie wymaga się przy tym zachowania jakiejś szczególnej formy. (por. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2011, s. 309, pkt 7. Odmiennie: J. Piątowski, Prawo spadkowe, Warszawa 2002, s. 245 – który uważa, iż późniejsze niż w chwili zawarcia umowy darowizny zwolnienie od obowiązku zaliczenia może nastąpić tylko w testamencie).

W świetle powyższego fragmentu trzeba więc przyjąć, że kwestia umiejscowienia danego oświadczenia ma duże znaczenie i nie jest do końca wyjaśnione, czy może to być dokonane również w innych dokumentach, np. w odrębnym pisemnym oświadczeniu darczyńcy.

Odnosząc zatem powyższe rozważania do zadanych przez Pana pytań prawnych, uznać należałoby, że co do zasady będzie Pan dziedziczyć po ojcu na równi z siostrą i nie powinna zaistnieć konieczność zaliczenia na poczet schedy po ojcu darowizn udzielonych przez niego na Pana rzecz. Powyższe znajdzie jednak zastosowanie jedynie w przypadku, gdy:

  • Pańska siostra lub inna osoba nie podważy umowy darowizny, np. powołując się na niepoczytalność Pańskiego ojca w chwili zawierania umowy darowizny (art. 82 K.c.) lub pozorność czynności prawnej;
  • w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe, tj. nie istnieje w sprawie testament lub też testament został unieważniony;
  • wskaże Pan w procesie podstawę, na której opiera Pan swoje twierdzenie – oznacza to, że musi Pan udowodnić swoje stanowisko.

W świetle ostatniego punktu, w toku postępowania działowego siostra najpewniej podniesie okoliczność, że był Pan obdarowany przez ojca. Pan w odpowiedzi na to powinien przedstawić jako dowód oświadczenie ojca o tym, że zwalnia Pana z konieczności zaliczenia darowizny w poczet schedy spadkowej. Sąd następnie zbada to oświadczenie pod kątem jego prawdziwości, również Pańska siostra mogłaby w toku postępowania podnosić zarzuty, np. nieważności takiego oświadczenia, do których będzie się Pan musiał ustosunkować.

W ostateczności sąd uwzględni lub odrzuci oświadczenie Pańskiego ojca i w oparciu o swoje rozstrzygnięcie wyda postanowienie o dziale spadku, tj. postanowienie działowe (art. 680 i następne K.p.c.). Postanowienie takie można zaskarżyć do sądu drugiej instancji, w razie rozstrzygnięcia negatywnego dla Pana.

Kliknij tutaj i zapytaj prawnika online ›

Wyłączenie zaliczenia darowizny na schedę spadkową a zachowek

Dodam jeszcze jedną istotną rzecz – mianowicie wyłączenie zaliczania darowizn na schedę nie wyłącza zaliczania ich do spadku na poczet należnego zachowku. Taka sytuacja mogłaby mieć miejsce w sytuacji, gdyby majątek odziedziczony przez siostrę byłby (zakładając, że nie jest ona małoletnia i jest zdolna do pracy) mniejszy niż połowa masy spadkowej, w skład której wchodzi również nieruchomość będąca uprzednio przedmiotem darowizny.

Według art. 993 K.c. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Zgodnie z art. 994 K.c.:
§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Krótko mówiąc – gdyby było tak, że ojciec pozostawiłby np. trzy działki o wartości 100 000 zł łącznie, natomiast wartość nieruchomości będącej przedmiotem darowizny (według stanu z chwili darowizny, a według cen dzisiejszych) wynosiłaby 600 000 zł, to wówczas Pan dziedziczy 50 000 zł, a siostra 50 000 zł. Gdyby jednak ojciec nie dokonał darowizny, to spadek miałby wartość 700 000 zł = Panu należałoby się 350 000 zł, siostrze 350 000 zł.

Siostra jest więc pokrzywdzona o 300 000 zł. Przysługuje jej zachowek w wysokości połowy tego, co by dziedziczyła, uwzględniając, że w skład spadku wchodzi także przedmiot darowizny, czyli 1/2 × 350 000 zł = 175 000 zł. Wtedy musiałby Pan jej dopłacić 125 000 zł zachowku.

Jeśli jednak siostra nie pozywa Pana o zachowek, tylko występuje o dział spadku, to prawdopodobnie taka sytuacja nie ma miejsca (tym bardziej że w skład spadku wchodzą jeszcze trzy inne działki).

Przykłady

Przykład 1
Pani Olga otrzymała od matki w darowiźnie mieszkanie. Zostało ono w umowie wyłączone ze schedy spadkowej. Po śmierci matki pani Olga wraz z dwojgiem rodzeństwa będzie też uczestniczyć w dziedziczeniu dużej działki budowlanej.

 

Przykład 2
Pan Jan jest poważnie chory. Myśli nad podziałem swojego majątku między dzieci, zwłaszcza że jest wdowcem. Dokonuje dwóch darowizn swoich mieszkań na rzecz dzieci. Zaznacza w umowach, że wyłącza te darowizny ze schedy spadkowej. Pozostały majątek dzieci po jego śmierci podzielą wedle uznania – dokonując działu spadku.

Podsumowanie

Jak widać, tematyka dziedziczenia w kontekście dokonanych darowizn jest bardzo szeroka. Nawet wyłączenie danej darowizny z zaliczenia do masy spadkowej nie neguje możliwości wystąpienia o zachowek. Zawsze warto dążyć do polubownych rozwiązań, znając jednak swoje prawa i obowiązki.

Oferta porad prawnych

Jeśli otrzymałeś darowiznę i nie wiesz, jakie masz teraz przywileje związane ze spadkiem po tej samej osobie, warto zwrócić się o pomoc prawną do doświadczonych prawników. Pracownicy naszego portal dokonają analizy dokumentów spadkowych, udzielając szczegółowej odpowiedzi na indywidualne pytania.

Nie warto tracić czasu na samodzielne poszukiwanie rozwiązań. Wypełnił formularz pytania spod tekstu i opisz nam swoją sytuację.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.

Zapytaj prawnika - porady prawne online

Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje!
Wycenę wyślemy do 1 godziny
Jakub Bonowicz

O autorze: Jakub Bonowicz

Prawnik, absolwent Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II w Lublinie. Studia ukończył w 2015 roku obroną pracy magisterskiej w Katedrze Prawa Pracy o temacie „Zakaz konkurencji w trakcie i po ustaniu stosunku pracy”. Podczas studiów praktykował w kancelariach adwokackich i radcowskich oraz w prokuraturze, udzielał również porad prawnych w Uniwersyteckiej Poradni Prawnej głównie z zakresu prawa cywilnego oraz rodzinnego. Ukończył aplikację komorniczą w Izbie Komorniczej przy Sądzie Apelacyjnym w Lublinie. W 2018 roku uzyskał pozytywny wynik z egzaminu komorniczego i został powołany na stanowisko asesora komorniczego przez Prezesa Sądu Apelacyjnego w Lublinie. Nieprzerwanie od 2015 roku pracuje jako asystent komornika, aplikant, a teraz jako asesor komorniczy i kierownik kancelarii. W 2018 roku ukończył także projekt edukacyjny „Pracownia Liderów Prawa” – program naukowy pod patronatem Ministerstwa Sprawiedliwości. Specjalizuje się głównie w prawie cywilnym, rodzinnym, postępowaniu cywilnym oraz egzekucyjnym. Interesuje się również prawem pracy, nieruchomości i ich obrotem, a także prawem nowych technologii i rynkiem e-commerce.


Porad przez Internet udzielają
prawnicy z dużym doświadczeniem

Zapytaj prawnika

Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje!
Wycenę wyślemy do 1 godziny
Zadaj pytanie »

eporady24.pl

prawo-budowlane.info

odpowiedziprawne.pl

rozwodowy.pl

Szukamy prawnika »