Zachowek a opieka nad spadkodawcą

Prawo do zachowku

Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego – zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jak z powyższego wynika, Pani, jako córka, z racji faktu, że nie otrzymała nic w spadku po swoim ojcu (i zapewne nie otrzyma praktycznie nic po swojej matce), może żądać od osoby obdarowanej wypłaty zachowku w pieniądzu.

Obliczanie zachowku

Zgodnie z art. 993 Kodeksu cywilnego – przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Jednak zgodnie z art. 994 K.c.:

„§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.

§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.”

Powyższe wskazuje na to, że w pewnych sytuacjach darowizny są doliczane do spadku i to bez względu na upływ czasu od jej dokonania. Tak będzie w przypadku darowizny na rzecz Pani siostry, gdyż darowizna została dokonana na rzecz uprawnionego do zachowku.

Podstawą do dochodzenia zachowku od obdarowanej siostry będzie art. 1000 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym:

„§ 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

§ 2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

§ 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.”

Odpowiedzialność obdarowanego ma miejsce zarówno wtedy, gdy Pani jako uprawniona uzyskała jedynie część sumy należnej Pani z tytułu zachowku, jak i wówczas, gdy nie uzyskała jej Pani w ogóle.

Granicę odpowiedzialności Pani siostry wyznacza wartość tego wzbogacenia (art. 1000 § 1 zd. 2; zob. też wyrok SN z 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/2007, LexPolonica nr 1900395, z glosą aprobującą J. Kremisa, OSP 2009, nr 5, poz. 54).

Ocena istniejącego wzbogacenia powinna być dokonywana według stanu istniejącego w chwili wystąpienia przez uprawnionego z żądaniem zapłaty. Jeżeli jednak obdarowany zużył korzyść po otwarciu spadku, a przed wystąpieniem z roszczeniem przez uprawnionego, wiedząc o ciążącym na nim obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek, to zużycia tego nie bierze się pod uwagę i ponosi on odpowiedzialność w granicach wzbogacenia istniejącego przed zużyciem korzyści (por. R. Czarnecki, Wspólność majątku spadkowego i dział spadku. Umowy dotyczące spadku, Katowice 1966, nr 33, s. 45).

Obliczanie wartości istniejącego po stronie obdarowanej wzbogacenia wymaga ustalenia wartości uzyskanej darowizny. Wartość tę należy określać według zasady określonej w art. 995. Zgodnie z art. 995 § 1 K.c. – wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Teoretycznie spadkodawcy, czyli Pani rodzice (gdyby nie darowizna) pozostawiliby po sobie w spadku cały dom oraz grunty. Jednak dziedziczy się odrębnie po zmarłych rodzicach (odrębnie po ojcu i odrębnie po matce). Gdyby dziedziczyła Pan z ustawy (i tak też będzie, ale spadek był pusty), to miałaby Pani prawo do 1/3 spadku po ojcu (resztę miałyby Pani matka oraz siostra). Zachowek w Pani wypadku wyniósłby więc 1/6 całości spadku po ojcu i o taką kwotę mogła Pani swego czasu występować do Pani siostry, gdyż przekazana jej darowizna podlega doliczeniu do spadku.

Zobacz również: Zachowek a opieka nad rodzicami

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Celowo użyłem słowa „swego czasu”, gdyż należy mieć na względzie art. 1007 § 2 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).

Jeżeli więc Pani ojciec zmarł 10 lat temu, to roszczenie po nim uległo przedawnieniu (w tym czasie termin na dochodzenie zachowku był krótszy i wynosił 3 lata, obecnie został wydłużony do 5 lat od śmierci spadkodawcy).

Pozostała jedynie kwestia domagania się w przyszłości zachowku po Pani matce (która żyje). Po jej śmierci będzie więc Pani mogła żądać od siostry zachowku, gdyż jest Pani spadkobiercą ustawowym matki. Zachowek będzie obliczony od tego majątku, który przysługiwałby matce (zapewne połowa domu i gruntów, biorąc pod uwagę fakt, że przedmioty te należały do majątku wspólnego obojga małżonków, a zostały darowane siostrze).

Z pewnością, jeżeli dojdzie do sprawy sądowej, Pani siostra będzie się broniła zarzutem nadużycia prawa podmiotowego, gdyż to ona sprawuje opiekę nad matką. Jednak nie jest już takie pewne, czy też ponosi wydatki, gdyż, jak sama Pani wspomniała, matka ma sporą emeryturę. Zarzut ten będzie oczywiście podlegał ocenie sądu i od sądu będzie zależało, czy zachowek zmniejszyć, czy całkowicie powództwo oddalić. Moim zdaniem zarzut taki jest niezasadny.

Stwierdzenie nabycia spadku

Oczywiście, po śmierci mamy będzie musiała Pani najpierw złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po niej, a dopiero potem spróbować działać.

Po uzyskaniu stwierdzenia nabycia spadku (wyłącznie właściwy w tej sprawie jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy), należy wystosować pismo listem poleconym za zwrotnym potwierdzeniem odbioru z wezwaniem do dobrowolnej zapłaty określonej kwoty tytułem zachowku (zależne od wartości darowizny), wyznaczając na to określony czas.

Po bezskutecznym upływie terminu należy wnieść sprawę o zachowek do sądu właściwego według miejsca zamieszkania zobowiązanego do zapłaty zachowku.

Wyceny darowizny może Pani dokonać na własną rękę porównując ceny rynkowe podobnych nieruchomości w okolicy. W razie zaprzeczenia przed sądem i tak będzie potrzebna opinia biegłego sądowego.

Oczywiście budynek i grunty nie musiały zostać przeniesione w drodze darowizny. Może to być właśnie umowa dożywocia, scharakteryzowana w Kodeksie cywilnym, jak i popularna kilkanaście lat temu – umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego (jeżeli nieruchomości mają charakter gospodarstwa rolnego) w zamian za rentę. To będzie już trzeba sprawdzić w księdze wieczystej albo u notariusza.

Zobacz również: Przepiszę mieszkanie za opiekę

Umowa o dożywocie lub przekazanie gospodarstwa rolnego

Nie jest tak, że każde pozwolenie na zamieszkiwanie, a udzielone przy zawarciu umowy, będzie niweczyło uprawnienie do zachowku. Musi to być wyraźna umowa o dożywocie lub przekazanie gospodarstwa rolnego.

Zgodnie z art. 908 § 1 Kodeksu cywilnego – jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

Zgodnie zaś z art. 296 Kodeksu cywilnego – nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej (służebność osobista). Według art. 302 Kodeksu cywilnego – mający służebność mieszkania może korzystać z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku. Unormowanie to odnosi się do takich pomieszczeń jak: strych, pralnia, piwnica, komórka czy klatka schodowa, jeżeli tylko nie zostały one jednoznacznie przypisane do poszczególnych mieszkań w danym domu.

Tak więc umowa dożywocia jest umową, mocą której osoba nabywa własność nieruchomości w zamian za opiekę nad zbywającym. Zakres obowiązków zobowiązanego z tytułu dożywocia zależy od tego, jakie są jej postanowienia, ale w braku innych zastrzeżeń dożywocie polega na przyjęciu zbywcy jako domownika, dostarczaniu mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnieniu mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowaniu w chorobie oraz sprawienie mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym.

Zakres służebności osobistej

Osobista służebność dożywotnia z kolei zależy od tego, jak określona została w treści aktu notarialnego, a jej treść sprowadza się do uprawnienia do mieszkania w domu, w braku odmiennych zastrzeżeń. Do treści służebności osobistej mieszkania (bo chyba o taką chodzi) nie należy obowiązek opieki.

Tak więc jeżeli Pani mama ma dożywotnie zamieszkanie, to albo zostało ono ustanowione z mocy umowy dożywocia, albo z mocy umowy darowizny z ustanowieniem służebności mieszkania.

Ma to znaczenie o tyle, że przyjmuje się, że dożywocie nie jest umową pod tytułem darmowym i nie można tej umowy traktować jako darowizny (jest wyraźnie unormowana jako odrębna umowa), stąd jeżeli majątek został przekazany na podstawie takiej umowy, to zachowek Pani nie będzie przysługiwał.

Co do umowy przekazania gospodarstwa rolnego występuje podobny problem. Doktryna w przeważającej mierze uważa, że jest to umowa pod tytułem darmowym, jednak odrębnie unormowana od umowy darowizny (normują ją odpowiednie przepisy dotyczące ubezpieczenia społecznego rolników). Jeżeli więc mamy do czynienia z gospodarstwem rolnym, a Pani rodzice przekazali w drodze umowy przekazania (a nie darowizny), to zachowek moim zdaniem również nie będzie przysługiwał.

Jeżeli obecnie Pani siostra jest właścicielem domu, to oczywiście może żądać, aby Pani do domu nie wchodziła albo dom opuściła. Otrzymała już część domu w darowiźnie po ojcu, dlatego moim zdaniem na jej barki powinna spaść opieka nad matką, tym bardziej że Pani matka jest obecnie sprawna fizycznie i umysłowo oraz ma stały dochód, co oznacza, że wymaga jedynie pomocy w niewielkim zakresie.

Oczywiście od czasu do czasu powinna Pani matkę odwiedzić, jednak rzadkie kontakty również moim zdaniem nie powinny spowodować zmniejszenia zachowku, gdyż jest to spowodowane zamieszkiwaniem w innej miejscowości. Z upoważnieniem do rachunku nic nie może Pani zrobić – to wolna wola Pani matki. Co do zabrania dowodu – zapewne dla bezpieczeństwa Pani matki – roszczenie wobec siostry ma jedynie Pani matka.

Aby uzyskać wgląd w księgę wieczystą potrzebny jest Pani obecnie jedynie numer tej księgi, gdyż jej zawartość można obecnie przeglądać za pomocą serwisu centralnej bazy ksiąg wieczystych.

Zobacz również: Przepisanie gospodarstwa rolnego na dwoje dzieci

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.