Czy należy się zachowek od testamentu i darowizny?

Spadkobierca testamentowy

Zacznijmy od tego, że spadkobiercą na mocy testamentu staje się osoba wskazana w tym testamencie. Natomiast spadkobiercami ustawowymi są osoby wskazane w przepisach. W pierwszej kolejności spadkobiercami ustawowymi są: małżonek i dzieci zmarłej. W przedmiotowej sprawie byłby to żyjący dziadek oraz dzieci babci (w tym jedno z pana rodziców oraz ich rodzeństwo). Ale jak wynika z opisu cały majątek babcia przekazała Panu:

• w drodze darowizny za swego życia oraz
• czyniąc Pana jedynym spadkobiercą testamentowym.

Stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego:

„Art. 991. § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.”

Zobacz również: Po ilu latach od darowizny przepada zachowek?

Zaspokojenie osoby uprawnionej do zachowku

Rozwiązanie przyjęte w art. 991 § 2 K.c. wskazuje, że do spadkodawcy należy wybór sposobu zaspokojenia osoby uprawnionej do zachowku. Może on bowiem:

1. pozostawić uprawnionemu zachowek w postaci dokonanej na jego rzecz darowizny,
2. powołać go do spadku, czy też
3. uczynić zapisobiercą.

Nadto:

„Art. 1000. § 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

§ 2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

§ 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.”

Czy darowizna jest doliczana do spadku przy obliczaniu zachowku?

Przy obliczaniu wysokości zachowku nie dolicza się do spadku wartości drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, np. prezentów urodzinowych. Nie dolicza się także wartości darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od chwili otwarcia spadku, ale tylko wtedy, gdy obdarowany nie jest spadkobiercą albo uprawnionym do zachowku. Natomiast darowizny dokonane na rzecz spadkobierców (Pana) bądź osób uprawnionych do zachowku (dzieci babci) zawsze dolicza się do spadku, niezależnie od tego kiedy ich dokonano.

Stwierdzono to w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 1 czerwca (sygn. akt I ACa 285/04), w którym uznano, że na poczet zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 K.c.). A contrario (łac. przeciwnie) należy przyjąć, iż podlegają zaliczeniu darowizny uczynione na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku bez względu na datę ich dokonania. Taka interpretacja przepisu akceptowana jest też przez naukę prawa (Komentarz do art. 994 Kodeksu cywilnego, w: E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz, red. A. Kidyba, t. IV, Warszawa 2008). Oznaczałoby to, że należy też uwzględnić darowizny dokonane na Pana rzecz dla potrzeb ustalenia zachowku.

Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku

Jak więc wynika ze stanu faktycznego oraz przepisów Pana ciocia ma prawo ubiegania się o zachowek po swojej mamie a Pana babci. Babcia nie pozostawiła jej jako uprawnionej zachowku w postaci dokonanej na jej rzecz darowizny, nie powołała jej do spadku ani nie uczyniła na jej rzecz zapisu w wysokości co najmniej wartości zachowku.

Z Kodeksu cywilnego (art. 1007 § 1) wynika, że:

• roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu,
• natomiast (§ 2) roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat trzech od otwarcia spadku.

Spadek otwiera się z dniem śmierci spadkodawcy. W przedmiotowej sprawie więc roszczenie o uzupełnienie zachowku z tytułu otrzymanej przez Pana od babci (spadkodawcy) darowizny uległo przedawnieniu w 1998 r.

Pozostaje jeszcze roszczenie z tytułu zachowku o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Dla tego roszczenia znaczenie ma data, w jakiej nastąpiło ogłoszenie testamentu.

Mógł to uczynić notariusz (jeżeli testament był u niego sporządzany) po uzyskaniu wiadomości o śmierci babci lub sąd w trakcie postępowania spadkowego. W aktach sprawy powinien być albo protokół ogłoszenia testamentu przez notariusza albo protokół z ogłoszenia testamentu przez sąd. Data, w jakiej tego dokonano, jest początkiem biegu przedawnienia roszczenia cioci o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 września 2010 r. (II CSK 178/10) wskazał, iż „osoba uprawniona do zachowku staje się znana z chwilą otwarcia i ogłoszenia testamentu, ale może wystąpić z roszczeniem najwcześniej dopiero wtedy, gdy sama dowie się o istnieniu testamentu i o jego treści, a nawet o potwierdzeniu praw do spadku poprzez postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na podstawie tego testamentu (uzasadnienie uchwały SN z dnia 22 lutego 1972 r., III CZP 102/71, OSNC 1972, nr 7-8, poz. 127).

Początek biegu przedawnienia roszczenia o zachowek

Dlatego początek biegu przedawnienia roszczenia o zachowek w rozumieniu art. 1007 § 1 K.c., liczony od chwili wymagalności tego roszczenia winno się ustalać dla każdego przypadku osobno (…)”.

Natomiast w wyroku z dnia 17 września 2010 r., sygn. II CSK 178/10, Sąd Najwyższy wskazał, że: „Bieg przedawnienia roszczenia o udział w schedzie nie rozpocznie się, jeśli uprawniony nie wie o swoim prawie”.

Teoretycznie z dniem ogłoszenia testamentu zaczyna bieg okres przedawnienia. W praktyce jest to jednak dzień, w jakim ciocia dowiedziała się o istnieniu testamentu i jego treści. O ile był to dzień ogłoszenia – zaczyna biec przedawnienie. O ile poznała treść testamentu w innym dniu – ten inny dzień jest początkiem biegu przedawnienia.

Do 21.10.2011 r. okres przedawnienia roszczenia o z tytułu zachowku o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia wynosił 3 lata. Od dnia 22.10.2011 r. wynosi on 5 lat.

Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z dnia 22 kwietnia 2011 r.), która weszła w życie z dniem 22.10.2011 r., wskazuje:

„Art. 8. Do roszczeń, o których mowa w art. 1007 ustawy, o której mowa w art. 1, powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nie przedawnionych, stosuje się przepisy tego artykułu w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą.”

Jeżeli więc ogłoszenie testamentu nastąpiło (lub ciocia dowiedziała się o testamencie i jego treści) przed 21.10.2008 r. – to roszczenie to uległo przedawnieniu. Jeżeli ogłoszenie testamentu nastąpiło (lub ciocia dowiedziała się o testamencie i jego treści) po 21.10.2008 r. – to do przedawnienia roszczenia cioci stosuje się okres 5-letni.

Jeżeli nie doszło do przedawnienia – cioci należy się połowa wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a jeżeli w chwili zgonu babci była trwale niezdolna do pracy – dwie trzecie wartości tego udziału spadkowego.

Reasumując, wskazałem już, że „roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat trzech od otwarcia spadku”, a otwarcie spadku nastąpiło z dniem śmierci Babci (w 1995 r.). Roszczenie to przedawniło się. Ciocia może skierować sprawę do sądu, ale wystarczy postawić zarzut przedawnienia w tym zakresie. Oznacza to, że darowizna nie powinna być wlicza do spadku dla celów zachowku. A zatem zachowek liczony będzie od wartości spadku, jaki otrzymał Pan w testamencie.

* Opis stanu faktycznego z sierpnia 2014 r.

Masz podobny problem prawny? Opisz nam swoją spawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.