Przedawnienie zachowku od darowizny

Pani Agnieszka zadała pytanie, które bezpośrednio dotyczyło jej mamy, ale de facto mogło omieć wpływ na całą rodzinę – czy doszło do przedawnienia roszczenia o zachowek od darowizny? Chodziło o darowiznę, którą wykonali 12 lat temu dziadkowie pani Agnieszki na rzecz swojej córki, jej mamy. Dziadkowie byli rolnikami i darowali jej całe gospodarstwo: grunty wraz z domem i zabudowaniami. Rodzeństwo mamy nic nie dostało (nie chcieli). Dziadek zmarł 8 lat temu, a babcia żyje. Pani Agnieszka zadała pytanie, bo teraz wujek wezwał jej mamę do przekazania mu udziału w majątku. Co więcej, straszy wystąpieniem do sądu z roszczeniem o zachowek.

Roszczenie z tytułu zachowku

Wyjaśnienie tych kwestii warto zacząć od ogólnych wyjaśnień co do tej instytucji prawnej. Otóż przepisy o zachowku znajdują się w art. 991 i następnych ustawy Kodeks cywilny (w skrócie K.c.). Prawo do zachowku ustanawia art. 991 K.c., zgodnie z którym:

„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Z cytowanego powyżej przepisu wynikają następujące zasady:

1. roszczenie z tytułu zachowku jest zawsze roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej (równowartość w pieniądzu 2/3 – gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni lub 1/2 udziału spadkowego – w pozostałych wypadkach - przysługującego spadkobiercy ustawowemu, który nie został powołany do dziedziczenia z mocy testamentu),
2. roszczenie z tytułu zachowku przysługuje wtedy, gdy dany spadkobierca należy do kręgu spadkobierców ustawowych, a przy dziedziczeniu testamentowym nie został powołany do spadku i nie otrzymał od spadkodawcy darowizny lub/i zapisu w testamencie.

Zobacz również: Darowizna po 10 latach a zachowek

W jakim terminie można wystąpić o zachowek?

Co bardzo ważne i o czym nie należy zapominać – o zachowek można wystąpić tylko w ściśle określonym okresie czasu.

Należy wobec tego zauważyć, że roszczenie o zachowek ma charakter majątkowy, wobec czego podlega przedawnieniu według zasad ogólnych, unormowanych w art. 117 i nast. K.c.

Z kolei zgodnie z art. 1007 § 1 K.c. „roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu”.

Natomiast stosownie do § 2 cytowanego artykułu „roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku”.

Czyli podsumowując tę część rozważań – roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu lub pięciu lat od dnia otwarcia spadku (czyli zasadniczo śmierci spadkodawcy).

Należy mieć także na uwadze, że nie dolicza się do spadku drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych (np. prezentów urodzinowych) oraz darowizn uczynionych przed więcej niż dziecięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz innych osób niż spadkobiercy i uprawnieni do zachowku.

Odnosząc powyższe rozważania do sytuacji mamy pani Agnieszki, stwierdzić należy, iż jako obdarowana może być zobowiązana do zapłaty zachowku na rzecz swojego rodzeństwa(wujka), ale nie po swoim ojcu.

Rodzeństwo mamy pani Agnieszki będzie miało 5 lat na wystąpienie do niej. jako obdarowanej, o zachowek od chwili śmierci babci. Jeżeli uchybią temu terminowi, zachowek nie będzie im się należał (wujek uchybił temu terminowi w przypadku zachowku po ojcu).

Roszczenie o zachowek po śmierci dziadka pani Agnieszki przedawniło się. Natomiast po śmierci jej babci, w przyszłości, wujek będzie mógł domagać się od swojej siostry zachowku od wartości 1/2 darowanej nieruchomości.

Warto wiedzieć: Zachowek to instytucja prawa spadkowego chroniąca najbliższych krewnych spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem ich części spadku. Jeśli jednak spadkobierca ustawowy zostanie skutecznie wydziedziczony w testamencie, to jest traktowany, jakby nie dożył otwarcia spadku, co oznacza, że nie przysługuje mu ani spadek, ani zachowek.

Zobacz również: Wznowienie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku

Określenie wartości schedy a zachowek

Bardzo istotne przy ustalaniu zachowku jest określenie wartości schedy, od której zachowek będzie wyliczony. Od tego zależy, jaki komu przysługuje zachowek, kto i ile ma komu dopłacić. Na wartość schedy składa się nie tylko to, co spadkodawca pozostawił w chwili śmierci; uwzględnia się, co do zasady, także wartość darowizn i to nawet poczynionych na rzecz osób obcych. Co istotne, zawsze do wartości spadku dolicza się wszystkie darowizny uczynione na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku, bez względu na to, kiedy ich dokonano.

Od tak ustalonej, niejako hipotetycznej wartości spadku – uwzględniającej darowizny, w tym zarówno poczynione na rzecz spadkobierców (także na rzecz tego, kto domaga się zachowku), jak i na rzecz osób obcych, które pomniejszyły to, co hipotetycznie pozostałoby po zmarłym – wylicza się wartość tego, co by przypadało dochodzącemu zachowku, potem mnoży przez 1/2 albo przez 2/3 (art. 991 § 1 K.c.).

Jeżeli w skład spadku po babci pani Agnieszki nie będzie wchodził żaden przedmiot majątkowy oprócz darowanej jej mamie części nieruchomości – babcia nie pozostawi w chwili śmierci żadnego majątku, podstawą obliczenia zachowku należnego rodzeństwu będzie wartość 1/2 darowizny poczynionej na rzecz mamy pani Agnieszki.

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania i według cen z chwili ustalania zachowku. Czyli aby ustalić wartość należnego zachowku, należy przyjąć stan nieruchomości, w jakim znajdowała się w chwili darowizny i do tego stanu zastosować ceny aktualne na chwilę śmierci spadkodawcy (a więc ile będzie kosztować nieruchomość w chwili śmierci spadkodawcy w stanie, w jakim znajdowała się w chwili dokonania darowizny).

Zachowek obliczamy w następujący sposób:

Wartość spadku ustalona dla potrzeb obliczenia zachowku (wartość spadku + wartość darowizn) x (razy) udział danego spadkodawcy wynikający z dziedziczenia ustawowego x (razy) ułamek należnego zachowku (1/2 lub 2/3) – (minus) darowizny dla uprawnionego do zachowku = wartość zachowku.

Reasumując, jeżeli po śmierci babci pani Agnieszki podstawą obliczenia zachowku będzie tylko wartość poczynionej darowizny dla jej mamy (czyli jeżeli nie będzie po zmarłej żadnego innego majątku), wówczas rodzeństwo może domagać się połowy tego, co przypadłoby im, gdyby nie została wykonana darowizna na rzecz siostry.

Zobacz również: Ile wynosi zachowek przykłady?

Źródła:
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.