Dziedziczenie majątku ojca przez macochę

Załatwienie spraw spadkowych po śmierci ojca

W przedstawionej przez Panią sytuacji jest sporo zagadnień do sprawdzenia – i to dokładnie (liczbowo, bo chodzi o majątek). Punktem wyjścia są podstawowe zagadnienia prawa spadkowego – uregulowane głównie w Kodeksie cywilnym (skrótowo: K.c.), a przede wszystkim w jego ostatniej księdze (zaczynającej się od art. 922). Załatwianie „spraw spadkowych” w Polsce odbywa się przed sądem, a więc według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (skrótowo: K.p.c.); „sprawom spadkowym” ustawodawca poświęcił art. 627 i następne K.p.c. Jeżeli sytuacja jest wolna od poważnych wątpliwości oraz od sporów, to można skorzystać z usług notarialnych – zarówno w celu sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia, jak i (ewentualnie) dokonując działu spadku; taksa notarialna (a zwłaszcza jej górne stawki) często zależy od wartości składników majątkowych, których dotyczy określona czynność notarialna (np. dział spadku lub zniesienie współwłasności), więc niekiedy względy ekonomiczne przemawiają za sądowym działem spadku (co może być mniej kosztowne w przypadku rzeczywistej zgody oraz przedstawienia sądowi zgodnego projektu podziału majątku na samym początku załatwiania sprawy, np. w skierowanym do sądu wniosku o wszczęcie postępowania).

Zobacz również: Spadek po ojcu gdy żyje macocha

Powołanie do spadku

Jeżeli spadkodawca (jakikolwiek) zostawił prawnie wiążący testament (obejmujący cały majątek spadkodawcy), to ma miejsce dziedziczenie testamentowe (art. 941 i następne K.c.), a nie ustawowe (art. 931 i następne K.c.). Regułę pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym wyrażono w treści artykułu 926 K.c.:

„§ 1. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu.

§ 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

§ 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą”.

Zobacz również: Podział majątku po śmierci ojca u notariusza

Odnalezienie dokumentu z treścią testamentu

Proponuję sprawdzić, czy Pani ojciec pozostawił po sobie testament (art. 941 i następne K.c.). Ludzie różnie postępują ze swymi testamentami – w przypadku testamentów spisanych (a zdarzają się również inne). Niekiedy informuje się rodzinę lub osoby obdarzane zaufaniem o swym testamencie, czasami pozostawiany jest w miejscu (prawdopodobnie) łatwo dostępnym (np. szuflada biurka, schowek, teczka z dokumentami, książka). Niekiedy zaś potrzebny jest wysiłek w celu nie tylko odnalezienia dokumentu z treścią testamentu, ale nawet w celu pozyskania wiedzy o samym testamencie. Jeśli testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, to można (dysponując podstawowymi wskazówkami) doprowadzić do wydania wypisu z aktu notarialnego – czy to przez notariusza, czy to przez sądowy wydział ksiąg wieczystych (gdzie notariusze powinni kierować oryginały aktów notarialnych po kilku latach od sporządzenia aktu notarialnego). Kancelarie notarialne udzielają (odpłatnie) informacje z bazy danych, do której można wpisać (gratis) informacje o testamencie.

Dziedzicznie testamentowe

Jeśli spadkodawca pozostawił po sobie (prawnie wiążący) testament, to ma miejsce dziedziczenie testamentowe (o ile testament obejmuje cały spadek) albo dziedziczenie testamentowe wraz z dziedziczeniem ustawowym – w sytuacji objęcia testamentem tylko części spadku (tej części dotyczyłoby dziedziczenie testamentowe, zaś reszty dziedziczenie ustawowe).

W testamencie można zawrzeć różne postanowienia. Jeżeli testament zawiera warunek lub termin, to takie zastrzeżenie (np. dotyczące stanu cywilnego lub czasu trwania małżeństwa) należy oceniać świetle artykułu 962 K.c., który stanowi: „zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku”. Jeżeli Pani ojciec (w swym ewentualnym testamencie) sformułował warunek lub termin dotyczący jego małżeństwa z (aktualnie) Wdową po nim, to takie zastrzeżenie może być przedmiotem oceny sądu – zwłaszcza w przypadku ujawnienia sporu co do takich aspektów.

Dziedziczenie ustawowe po spadkodawcy

Jeżeli (przynajmniej w części) ma miejsce dziedziczenie ustawowe po spadkodawcy (jakimkolwiek), to wchodzą w grę (także) przepisy o takim dziedziczeniu – czyli art. 931 i następne K.c. Użycie przez Panią słowa „ojciec” w odniesieniu do spadkodawcy oraz wskazanie na Pani macochę skłania do zwrócenia szczególnej uwagi na brzmienie artykułu 931 K.c.:

„§ 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

§ 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych”.

Przepisy o zachowku

Warto zwrócić uwagę na to, że interesy majątkowe osób z grona najbliższej rodziny spadkodawców są chronione przy pomocy przepisów o zachowku (art. 991 i następne K.c.), a także (przynajmniej w jakimś stopniu) za sprawą przepisów o zaliczaniu darowizn na schedę spadkową (art. 1039 i następne K.c.). Jeżeli w (ewentualnym) testamencie spadkodawcy lub za sprawą dokonywanych przez niego za życia darowizn (art. 888 i następne K.c.) doszło do naruszenia praw majątkowych osób z jego najbliższej rodziny, to szczególnie duże znaczenie praktyczne może mieć zachowek. Zacytujmy art. 991 K.c.:

„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Uprawnienia spadkowe wdowy

Jak widać – zwłaszcza z uwagi na art. 931 K.c. oraz art. 991 K.c. – uprawnienia owdowiałego małżonka (czy to do dziedziczenia, czy to do zachowku) są niezależne od czasu trwania małżeństwa. W skrajnym przypadkach wdowa (albo wdowiec) może uzyskać takie uprawnienia w dzień ślubu – jeżeli tego dnia owdowieje (chodzić może nie tylko o śluby zawierane w warunkach szpitalnych). Prawnie bezprzedmiotowe jest (w takich kontekstach) przywiązywanie znaczenie do czasu trwania małżeństwa (np. wspomnianego przez Panią okresu pięcioletniego). Uprawnień (dotyczących dziedziczenia ustawowego, a w związku z tym także zachowku) pozbawiony jest owdowiały małżonek, jeżeli doszło do orzeczenia separacji – art. 935¹ K.c. w związku z art. 611 i następnymi Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Takie skutki mogą wystąpić (w przypadku skutecznego wytoczenia powództwa) również przez wzgląd na art. 940 K.c., stanowiący:

„§ 1. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.

§ 2. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem; termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku”.

Zachęcam Panią nie tylko do opracowania strategii własnych działań, ale również do poświęcenia uwagi (a zapewne także wysiłku) dokonaniu odpowiednio dokładnych obliczeń. Zbyt ogólnie brzmi określenie „majątek wniesiony do małżeństwa”. Do małżeństwa „wnosi się” siebie. Majątek może być (w Polsce często jest) składnikiem wspólności majątkowej małżeńskiej, ale ryzykowne jest bazowanie na ogólnych założeniach – zwłaszcza dalekich od treści prawnych.

Ustawodawca określił testament ustawowo w treści artykułu 922 K.c.:

„§ 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.

§ 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

§ 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej”.

Spadkobierca dziedziczy (spadkobiercy dziedziczą) cały spadek. Poza spadkiem może być część składników majątkowych, które należały do spadkodawcy (za jego życia) – np. pieniądze objęte specyficznymi dyspozycjami (np. „zapis bankowy” lub analogiczne rozwiązania dotyczące kwot zgromadzonych z uwagi na przepisy prawne i umowy z zakresu ubezpieczeń). W skład spadku z pewnością nie wchodzą składniki majątku cudzego – np. wcześniej darowanego przez spadkodawcę lub udziały (owdowiałego) współmałżonka we wspólności majątkowej małżeńskiej.

Pani prawdopodobnie ma wiedzę o sytuacji (tak osobistej, jak i majątkowej) swego Ojca. Proponuję skorzystać z tej wiedzy – ewentualnie ją rozszerzyć. Prawdopodobnie przyda się wykonanie czegoś w rodzaju remanentu majątkowego; zaś w jego wykonaniu może pomóc zestawienie (być może nawet dosłownie „punkt po punkcie”) sytuacji z przepisami prawnymi – ze szczególnym uwzględnieniem artykułu 31 oraz artykułu 33 Kodeksu rodzinnego. Oczywiście nie zaszkodzi zapoznanie się również z innymi przepisami o zagadnieniach majątkowych w małżeństwie (art. 31 i następne K.c.), dotarcie do ewentualnej intercyzy (art. 47 i następne Kodeksu rodzinnego) oraz sprawdzenie treści dokumentów (w tym ksiąg wieczystych). Chodzi o sprawdzenie, co do kogo należało oraz należy. Prawdopodobna wspólność majątkowa w (odnośnym) małżeństwie spadkodawcy mogła obejmować różne składniki. Co do zasady poza wspólnością majątkową małżeńską pozostaje majątek nabyty przez małżonka przed zawarciem małżeństwa, ale przecież za sprawą umowy majątkowej małżeńskiej (czyli intercyzy) mogło dojść do rozszerzenia zakresu wspólności majątkowej małżeńskie – mogło również dojść do ograniczenia zakresu takiej wspólności. Zazwyczaj dochody z majątku osobistego małżonka (np. czynsz dzierżawny lub czynsz najmu) są składnikami wspólności majątkowej małżeńskiej (dochodem jest zysk, a nie całość przychodu).

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.