Niesprawiedliwe domaganie się zachowku przez brata

Ostatnia wola zmarłego a roszczenia o zachowek

Stan faktyczny Pani sprawy przedstawia się następująco:

• Pani mama zmarła 2 lata temu,
• Pani mama zostawiła po swojej śmierci testament, w którym powołała Panią do całości spadku,
• zmarła jeszcze za swojego życia przekazała Pani w drodze umowy darowizny 1/2 mieszkania, którego współwłaścicielami była Pani wraz z mamą w częściach równych,
• koszty pogrzebu i pomnika dla mamy pokryła Pani z własnej kieszeni.

Kwestia zachowku została uregulowana w przepisach art. 991–1011 Kodeksu cywilnego.

Zachowek jest to część spadku należna osobom najbliższym zmarłego niezależnie od tego, kto został przez niego powołany do spadku w testamencie. Ustanowienie prawa do zachowku opiera się na założeniu, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swoim najbliższym.

W praktyce zachowek może być egzekwowany wtedy, gdy zmarły pozostawił testament, w którym albo w ogóle pominął osoby najbliższe, albo zapisał im zbyt małą część majątku.

Problem zachowku nie istnieje, gdy osoby do niego uprawnione otrzymają w spadku po zmarłym lub w formie darowizny część majątku równą lub wyższą od tej, jaka należałaby się im z racji zachowku.

Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego (w skrócie K.c.) „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek?

W przedstawionych okolicznościach sprawy Pani brat został pozbawiony spadku po mamie, czyli nic nie otrzymał po jej śmierci, ponieważ mama pozostawiła testament na Pani rzecz i również Pani darowała 1/2 udziału w mieszkaniu, którego była współwłaścicielką. W takiej sytuacji Pani brat jest uprawniony do żądania zapłaty zachowku od Pani.

Zgodnie z art. 1007 K.c. roszczenie o zachowek wygasa po pięciu latach od chwili ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy). Nie wiem czy Pani podjęła już jakieś kroki żeby po śmierci zmarłej ogłosić testament. Jeśli tak, to bieg przedawnienia rozpoczął się od chwili otwarcia lub ogłoszenia testamentu.

Jak obliczyć zachowek?

Przejdźmy teraz do wyliczenia zachowku. Zgodnie z art. 993 K.c. „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę”.

Według art. 994 § 1 K.c. „przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku”.

Natomiast stosownie do art. 995 K.c. wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Zgodnie z powyższym w celu ustalenia wartości należnego zachowku należy przyjąć stan nieruchomości, w jakim znajdowała się w chwili darowizny (bez nakładów poczynionych przez Panią po nabyciu nieruchomości), i do tego stanu zastosować obecne ceny (czyli: ile dziś kosztowałaby nieruchomość w stanie, w jakim stanie znajdowała się w chwili dokonania darowizny).

Podstawę ustalenia sumy stanowiącej zachowek stanowi tzw. substrat zachowku. Substrat zachowku to wartość stanu czynnego spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu.

Co należy doliczyć do zachowku?

Aby ustalić wysokość należnego Pani bratu zachowku po śmierci mamy, należy ustalić wartość aktywów spadku pozostawionego przez spadkodawcę – należy zsumować wartość przedmiotów spadkowych pozostawionych przez zmarłą oraz odjąć od tej kwoty pasywa spadku (długi spadkowe). Do tego należy doliczyć wartość poczynionych darowizn.

Zgodnie z § 3 art. 922 K.c. „do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej”. Czyli koszty pogrzebu, które Pani poniosła w związku z pogrzebem mamy, będą zaliczane w takiej wysokości, w jakiej przekroczyły kwotę zasiłku pogrzebowego, który, jak mniemam, Pani otrzymała.

Jak wynika z opisu sprawy, w skład spadku wejdzie zatem 1/2 wartości mieszkania, darowizna pieniężna na rzecz syna Pani brata (jeżeli od dnia tej darowizny do dnia śmierci Pani mamy nie minęło 10 lat) i długi spadkowe, czyli koszty pogrzebu. Co się tyczy pamiątek, o których Pani wspominała, to tutaj będzie ważne, czy wchodziły one tylko do majątku osobistego Pani ojca czy też do majątku wspólnego małżeńskiego. Jeśli pamiątki należały wyłącznie do zmarłego ojca, to nie będą doliczane do spadku, a jeśli do majątku wspólnego zmarłych małżonków, to będzie brana pod uwagę jedynie połowa wartości tych przedmiotów.

Jeżeli zatem Pani mama nie sporządziłaby testamentu na Pani rzecz i nie poczyniła darowizny na rzecz syna Pani brata (zakładamy, że zalicza się ona do zachowku), to Pani brat dziedziczyłby spadek na równi z Panią. Udział Pani brata w spadku wyniósłby 1/2 przy założeniu, że oprócz Pani mama nie miała żadnych innych dzieci.

Zachowek to zwykle połowa normalnego udziału w spadku lub 2/3 – jeżeli spadkobierca w chwili śmierci rodziców byłby małoletni lub niezdolny do pracy.

Zachowek dla Pani brata będzie zatem wynosił 1/4 (1/2 z 1/2) lub 1/3 (2/3 z 1/2).

Przykładowo wyliczymy masę spadkową i zachowek:

• jeśli mieszkanie na dzień dzisiejszy jest warte 220 tys. zł, to 1/2 udziału będzie warta 110 tys. zł,
• aktywa spadku: 110 000 zł (wartość 1/2 mieszkania) minus pasywa spadku: 10 000 zł (koszty pogrzebu) = 100 000 zł.

Przy założeniu, że Pani brat jest pełnoletni i zdolny do pracy, 1/4 z 100 000 zł, czyli 25 000 zł, będzie mu się należało w ramach zachowku.

Czy naganne zachowanie spadkobiercy może mieć wpływ na wysokość zachowku

Jedyną możliwością zmniejszenia zachowku będzie wykazanie przez Panią, że wypłacenie go w wysokości wynikającej z art. 991 K.c. sprzeczne byłoby z zasadami współżycia społecznego, a to ze względu na naganne zachowanie uprawnionego do zachowku względem spadkodawcy.

Z prawnego punktu widzenia, gdy uwzględnienie żądań pozwu o zachowek naruszało normy moralne lub etyczne, zawierające reguły postępowania między ludźmi, w rodzinie, podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania – dochodzenie roszczeń o zachowek może podlegać ocenie z punktu widzenia art. 5 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem „nie można czynić ze swego prawa pożytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Taki działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”.

We w miarę niedawnym wyroku z dnia 21 października 2010 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie (sygn. akt VI ACa 332/2010) dodał nadto, że strona powołująca się na przepis art. 5 K.c. nie musi wykazywać, jakie konkretnie zasady współżycia społecznego byłyby, jej zdaniem, naruszone poprzez uwzględnienie powództwa o zachowek. Należy jednak wspomnieć, że powołanie się na art. 5 K.c. zastrzeżone jest zarezerwowane dla sytuacji wyjątkowych.

W konkretnej, wspomnianej wyżej sprawie, sąd stwierdził, że zastosowanie art. 5 K.c. jest uzasadnione przez brak zaangażowania uprawnionego do zachowku w osobiste kontakty z matką, która była w bardzo podeszłym wieku, a w szczególności brak jego zaangażowania w bezpośrednią opiekę, gdy była bardzo chora, przy uwzględnieniu równocześnie, że pozwana sama mieszkała z matką przez wiele lat, w tym także w najtrudniejszym okresie życia matki, tj. jej późnej starości i następnie ciężkiej choroby.

W Pani przypadku można próbować powoływać na ten przepis w odniesieniu do postępowania syna w stosunku do zmarłej mamy. Można wskazać, iż brat nie interesował się matką, nie pomagał w jej utrzymaniu, nie uczestniczył w kosztach leczenia, zakupie lekarstw itp. Wszystkie obowiązki dotyczące opieki i utrzymania matki spadły na Pani. Pomocne będą na tę okoliczność wszelkie rachunki, faktury, zeznania świadków itp.

Wykazanie zatem w postępowaniu, że zachowanie brata było moralnie niewłaściwe względem spadkodawcy, uzasadniać może obniżenie wartości należnego mu zachowku. W Pani sytuacji w grę wchodzi niestety tylko obniżenie wartości należnego bratu zachowku, ponieważ pozbawienie go w ogóle nie jest już po śmierci spadkodawcy możliwe.

Co do zasady do tego przepisu sądy odwołują się niestety rzadko. Nikt zatem nie zagwarantuje Pani, iż sąd, rozpoznając żądanie zapłaty zachowku, przychyli się do Pani stanowiska i zastosuje przepis art. 5 K.c. Jest to bowiem prawo sędziowskie, tj. pozostawione woli i swobodnej ocenie dokonywanej przez skład orzekający w ramach konkretnego przypadku, ale oczywiście warto skorzystać z tej linii obrony, jeśli nie uda się Pani porozumieć z bratem i sprawa trafi do sądu. Ważne, aby nie pozostawać biernym w stosunku do żądań finansowych brata.

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.