Unieważnienie testamentu osoby chorej psychicznie

Sąd właściwy do przeprowadzenia postępowania spadkowego

Zgodnie z art. 628 Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.): „do czynności w postępowaniu spadkowym, które należą do zakresu działania sądów, wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy”.

Według zaś Kodeksu cywilnego (K.c.) miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.

Nie wydaje mi się, aby miejscowość, w której znajduje się zakład opiekuńczo-leczniczy, mogła stanowić tzw. ośrodek interesów życiowych, który wyznacza osobie fizycznej jej miejsce zamieszkania. Dlatego uwzględnienie w Pana wniosku zarzutu braku właściwości miejscowej sądu uważam za niezasadne.

Jednak zgodnie z art. 27 K.c.: „miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna”. Przepis powyższy dotyczy zarówno dziecka, dla którego ustanowiono opiekę z powodu tego, że rodzice nie żyją, są pozbawieni władzy rodzicielskiej lub nie są znani, jak i dla całkowicie ubezwłasnowolnionej osoby dorosłej. Jeżeli opiekę sprawuje osoba fizyczna, jej miejsce zamieszkania jako opiekuna jest prawnym (pochodnym) miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką.

Z przedstawionych przez Pana okoliczności wynika, że Pana siostra była opiekunką spadkodawcy. Ponadto nie wspomina Pan o ubezwłasnowolnieniu całkowitym Pana brata. Jeżeli Pana siostra była opiekunem prawnym (a nie tylko faktycznym) Pana brata, to na skutek wcześniejszego jego ubezwłasnowolnienia całkowitego jej miejsce zamieszkania będzie miejscem zamieszkania Pana brata.

Jeżeli zachodzi powyższa niewłaściwość sądu, zarzut niewłaściwości może Pan wnieść także w piśmie, w którym odnosi się Pan do kwestii nieważności testamentu.

Zobacz również: Odnaleziony testament po sprawie spadkowej

Przesłanki nieważności testamentu

Natomiast przesłanki nieważności testamentu wymienia art. 945 K.c., zgodnie z którym: „testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;

3) pod wpływem groźby”.

Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Ponadto spadkodawca, sporządzając testament, musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych, którą wyłącza m.in. postanowienie sądu o ubezwłasnowolnieniu (zarówno całkowitym, jak i częściowym).

Na podstawie powyższego spadkodawca musi mieć zamiar dokonania określonych rozrządzeń powzięty na serio. Dlatego sporządzenie przez spadkodawcę testamentu jedynie po to, aby uwolnić się od natrętnych próśb jakiejś osoby, należy ocenić jako działanie bez woli testowania. Dokonana czynność nie będzie ważna.

Art. 945 K.c. wymienia trzy wady oświadczenia woli, których wystąpienie powoduje nieważność testamentu:

• wyłączenie świadomego albo swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli,
• błąd,
• groźba.

Z przedstawionych przez Pana okoliczności wynika, że w przypadku Pana brata, jak się wydaje, może zachodzić pierwsza przesłanka wad oświadczenia woli.

Stan wyłączający świadome albo swobodne wyrażenie woli jako wada oświadczenia woli

Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest w prawie polskim traktowany jako wada oświadczenia woli. Chodzi nie tylko o pewne stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, lecz także o przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Do tej drugiej grupy zalicza się upojenie alkoholowe, pozostawanie pod wpływem narkotyków, stan nieprzytomności spowodowany wysoką gorączką lub schorzeniami związanymi ze starością. Nieważny będzie także testament sporządzony przez spadkodawcę pozostającego pod wpływem hipnozy.

Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania.

Ważność testamentu osoby przebywającej w zakładzie dla umysłowo chorych

Potraktowanie braku świadomości i swobody jako wady oświadczenia woli powoduje, że testament sporządzony przez osobę chorą psychicznie (ale nieubezwłasnowolnioną) nie jest nieważny ex lege. Samo stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej nie powoduje automatycznie nieważności testamentu. Konieczne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, czy w chwili sporządzania testamentu spadkodawca działał z rozeznaniem (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 30 kwietnia 1976 r., III CRN 25/76, LexPolonica nr 311904, OSPiKA 1977, nr 4, poz. 78).

Niestety sam fakt pozostawania w zakładzie dla umysłowo chorych osoby nieubezwłasnowolnionej w okresie sporządzania testamentu nie oznacza automatycznego przyjęcia, że osoba taka działała w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli.

Zaznaczyć trzeba, że w wypadku powstania wątpliwości, czy testament sporządzony został świadomie i swobodnie, sąd z reguły zmuszony będzie do powołania biegłego. Ocena bowiem stanu umysłu spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu wymaga wiedzy specjalistycznej, zwłaszcza że chodzi o zbadanie stanu umysłu osoby nieżyjącej.

Wniosek do sądu o stwierdzenie nieważności testamentu

Na podstawie powyższych rozważań stwierdzam, że powinien Pan wnieść do sądu, przed którym toczy się postępowanie (oprócz powyższego zarzutu niewłaściwości sądu), wniosek o stwierdzenie nieważności testamentu z powodu sporządzenia go w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. W tym piśmie musi Pan zawnioskować o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego lekarza psychiatry oraz zeznań świadków na okoliczność braku możliwości swobodnego podjęcia decyzji i wyrażania woli przez spadkodawcę w chwili sporządzania testamentu.

Oczywiście nie należy w uzasadnieniu takiego pisma zapominać o przytoczeniu okoliczności, że przez całe swoje życie spadkodawca (Pana brat) przyrzekał, że spadkobiercą będzie jego chrześniak. Na tę okoliczność również pożądane jest przedstawienie świadków.

Podsumowując, z przytoczonych przez Pana okoliczności (zarówno w pismach, jak i w powyższym pytaniu) wynika, że zachodzą przesłanki do unieważnienia testamentu. Kluczowe w takim postępowaniu są opinie biegłych (w mojej ocenie wystarczy biegły lekarz psychiatra). Jeżeli biegły orzeknie, że w chwili sporządzania testamentu Pana brat był pozbawiony świadomości, to widzę spore szanse na powodzenie takiego wniosku. Od takiego pisma Pan nie wnosi żadnej opłaty, ponadto nie jest Pan w nim wnioskodawcą, ale uczestnikiem postępowania (wnioskodawcą jest osoba powołana do spadku w testamencie, gdyż to ona wystąpiła z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku). Oczywiście, jak to wynika z ogólnych zasad ponoszenia kosztów postępowania w trybie nieprocesowym, sąd może obciążyć Pana kosztami sporządzenia opinii przez biegłego, a także wezwania świadków.

Na marginesie sugerowałbym rozważenie skorzystania z pomocy fachowego pełnomocnika, gdyż sprawa dotyczy majątku o dużej wartości i nie należy do łatwych.

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.