Co wchodzi w skład masy spadkowej i jak obliczyć zachowek?

Roszczenie o zachowek

Kwestia zachowku została uregulowana w przepisach art. 991-1011 Kodeksu cywilnego.

Zachowek jest to część spadku należna osobom najbliższym zmarłego niezależnie od tego, kto został przez niego powołany do spadku w testamencie. Ustanowienie prawa do zachowku opiera się na założeniu, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swoim najbliższym.

Komu przysługuje prawo do zachowku?

W praktyce zachowek może być egzekwowany wtedy, gdy zmarły pozostawił testament, w którym albo w ogóle pominął osoby najbliższe, albo zapisał im zbyt małą część majątku. Problem zachowku nie istnieje, gdy osoby do niego uprawnione otrzymają w spadku po zmarłym lub w formie darowizny część majątku równą lub wyższą od tej, jaka należałaby się im z racji zachowku.

Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Jak obliczyć wysokość należnego zachowku?

Co do zasady roszczenie o zachowek wytacza się przeciwko spadkobiercy i od niego domaga się zapłaty określonej kwoty pieniężnej, zależnej oczywiście od wartości przysługującego udziału spadkowego.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, punktem odniesienia przy obliczaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1, art. 924 i 925 Kodeksu cywilnego).

Trzeba bowiem pamiętać, że bardzo istotne podczas ustalania zachowku jest określenie wartości schedy, od której będzie on wyliczony. Od tego zależy, jaki komu przysługuje zachowek, kto i ile ma komu dopłacić. Na tę wartość składa się nie tylko to, co spadkodawca pozostawił w chwili śmierci.

Ważnymi w Pani sprawie regulacjami prawnymi będą przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące doliczania do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę.

Stosownie do art. 993 K.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku – zgodnie z poniższymi przepisami – darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Natomiast według art. 994 § 1 K.c. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Zobacz również: Ustalenie masy spadkowej koszty

Czy darowizna jest doliczana do spadku przy obliczaniu zachowku?

Jeżeli Pani mąż dokonał za życia darowizn na rzecz jego dzieci z pierwszego małżeństwa, to te darowizny (oczywiście tu nie mówimy o drobnych darowiznach) będą doliczane do spadku przy obliczaniu zachowku i będą pomniejszały należnym im zachowek.

Sposób na wyliczenie zachowku jest następujący:

Wartość spadku ustalona dla potrzeb obliczenia zachowku (wartość spadku + wartość darowizn) x (razy) udział danego spadkodawcy wynikający z dziedziczenia ustawowego x (razy) ułamek należnego zachowku (1/2 lub 2/3) – (minus) darowizny (lub wartość spadku który otrzymał uprawniony do zachowku w spadku) dla uprawnionego do zachowku = wartość zachowku.

W pierwszej kolejności należy obliczyć udział spadkowy, który przysługuje każdemu ze spadkobierców po śmierci Pani męża, zakładając sytuację, gdyby zmarły nie zostawił testamentu.

Spadkobiercami ustawowymi po śmierci zmarłego są więc Pani i dzieci.

W jakiej części spadek przypada żonie a w jakiej dzieciom?

Powyższe wynika z przepisu art. 931 Kodeksu cywilnego. § 1 tego artykułu wskazuje, iż w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Załóżmy, że zmarły miał dwoje pełnoletnich dzieci.

Zachowek należny każdemu z dzieci odpowiada wartością 1/6 (połowie z 1/3 udziału w spadku gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe) udziału w spadku albo 2/9 (dwie trzecie z 1/3) tego udziału, jeżeli dziecko w chwili śmierci ojca było trwale niezdolne do pracy lub nieletnie.

Tak przykładowo obliczony zachowek (1/6 lub 2/9) będzie należał się dzieciom zmarłego od aktualnej wartości spadku na dzień wystąpienia z roszczeniem o zachowek.

Zobacz również: Procentowy podział spadku

Ustalenie masy spadkowej po mężu przy rozdzielności majątkowej zawartej w trakcie małżeństwa

Teraz przejdźmy do kwestii ustalenia masy spadkowej po zmarłym:

W skład spadku po zmarłym wejdzie cały jego majątek osobisty + 1/2 udziału w majątku wspólnym małżeńskim.

Zgodnie z art. 31 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.i.o.):

„§ 1. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.  

§ 2. Do majątku wspólnego należą w szczególności:

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków; 

2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków; 

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków; 

4)kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.).”

Zgodnie z art. 33 K.r.i.o.:

Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej; 
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił; 
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom; 
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków; 
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie; 
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość; 
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków; 
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków; 
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy; 
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Jak wynika z pytania, miedzy Panią a zmarłym była ustalona rozdzielność majątkowa, a więc majątek nabyty w trakcie trwania tej rozdzielności wchodzi do majątków osobistych każdego z Państwa. Oznacza to, że majątek nabyty przez Panią w trakcie trwania rozdzielności majątkowej należy wyłącznie do Pani majątku osobistego i nie wchodzi do majątku wspólnego. To samo się tyczy majątku Pani męża. Analogiczna sytuacja dotyczy majątku nabytego przed powstaniem rozdzielności majątkowej, a już po zawarciu małżeństwa. Majątek taki traktowany jest jako majątek wspólny małżonków i podlega podziałowi w razie śmierci jednego z nich.

Środki pieniężne nabyte w trakcie trwania małżeństwa (podczas trwania wspólności majątkowej), które zostały ulokowane czy to na koncie Pani, czy męża będą należały do majątku wspólnego małżeńskiego. Środki nabyte przed ślubem lub w trakcie trwania rozdzielności majątkowej wchodzą do majątków osobistych każdego z małżonków. Oznacza to, że w skład spadku po mężu wejdzie połowa pieniędzy zgromadzona przez Państwa przed zawarciem rozdzielności majątkowej oraz te pieniądze, które znajdują się na koncie Pani męża, a które zostały zgromadzone przez niego już po zawarciu rozdzielności.

Co się tyczy sprzętu zakupionego dla Pani firmy, to istotnym będzie fakt, kiedy ten sprzęt był kupiony (we wspólności majątkowej czy też już po ustanowieniu rozdzielności majątkowej). Wówczas albo ten sprzęt wejdzie, albo nie do majątku wspólnego wedle wskazanych powyżej reguł. Czyli jeżeli sprzęt do prowadzenia działalności gospodarczej został kupiony za środki pochodzące z majątku wspólnego, a nie z Pani majątku odrębnego, to połowa wartości tego sprzętu wejdzie w skład spadku po zmarłym.

Jeżeli nie udałoby się Pani dojść do porozumienia z dziećmi zmarłego co do zachowku (szczerze zachęcam, żeby załatwić sprawę polubownie, aby nie narażać się na dodatkowe koszty związane z przeprowadzeniem sprawy sądowej, które nie są małe – 5% wpisu od pozwu o zachowek, wynagrodzenie biegłego, koszty pełnomocników przeciwnej strony itp.), to obowiązek udowodnienia co wchodzi w skład masy spadkowej leży po stronie uprawnionych do zachowku. Oznacza to, że dzieci zmarłego będą musiały wykazać, co wchodzi w skład spadku po zmarłym.

Na koniec dodam, że zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego roszczenie o zachowek wygasa po pięciu latach od chwili ogłoszenia testamentu. W Pani interesie jest zatem jak najszybsze otwarcie i ogłoszenie testamentu (jeśli jeszcze nie zostało to przeprowadzone), aby zaczął swój bieg termin przedawnienia zachowku.

Zobacz również: Spadek a rozdzielność majątkowa

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.