• Data: 2024-05-16 • Autor: Tomasz Krupiński
Przed ponad 15 laty rodzice mojej żony przekazali nam obojgu w formie darowizny działkę budowlaną, na której na własny koszt zbudowaliśmy dom. W jego jednej części zamieszkali darczyńcy. Czy w przyszłości siostra żony może domagać się zachowku z darowanej nieruchomości? Albo rościć sobie prawo do części domu, w którym mieszkają rodzice? Siostra żony wraz z mężem otrzymali mniej więcej równowartość tej działki w gotówce, ale nie ma na to żadnego pisemnego potwierdzenia. Czy można zmienić już zawartą umowę darowizny na umowę dożywocia?
Przed ponad 15 laty rodzice mojej żony przekazali nam obojgu w formie darowizny działkę budowlaną, na której na własny koszt zbudowaliśmy dom. W jego jednej części zamieszkali darczyńcy. Czy w przyszłości siostra żony może domagać się zachowku z darowanej nieruchomości? Albo rościć sobie prawo do części domu, w którym mieszkają rodzice? Siostra żony wraz z mężem otrzymali mniej więcej równowartość tej działki w gotówce, ale nie ma na to żadnego pisemnego potwierdzenia. Czy można zmienić już zawartą umowę darowizny na umowę dożywocia?
Podstawę prawną dla przedstawionego zagadnienia stanowią przepisy Kodeksu cywilnego (K.c.).
Zgodnie bowiem z treścią art. 1000 K.c.:
„§ 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
§ 2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
§ 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.”
Za dług spadkowy w postaci zachowku w pierwszej kolejności odpowiadają spadkobiercy.
Za zachowek ponoszą odpowiedzialność osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku, ale nie jest to grupa jednolita. Art. 1000 § 1 i 2 pozwala wyodrębnić dwie kategorie obdarowanych ponoszących odpowiedzialność z tytułu zachowku. Przesłanki oraz granice ich odpowiedzialności są ukształtowane nieco odmiennie.
Pierwszą grupę stanowią osoby obdarowane, które nie należą do kręgu uprawnionych do zachowku (art. 1000 § 1). Ponoszą one odpowiedzialność, jeżeli darowizna została dokonana przed mniej niż dziesięcioma laty, licząc od otwarcia spadku (art. 994 § 1), oraz istnieje wzbogacenie będące skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 zd. 1). Granice odpowiedzialności wyznacza wartość tego wzbogacenia (art. 1000 § 1 zd. 2; zob. też wyrok SN z 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/2007, LexPolonica nr 1900395, z glosą aprobującą J. Kremisa, OSP 2009, nr 5, poz. 54).
Zobacz również: Remont domu przed działem spadku
Ocena istniejącego wzbogacenia powinna być dokonywana według stanu istniejącego w chwili wystąpienia przez uprawnionego z żądaniem zapłaty. Nie można przyjąć innej chwili, np. otwarcia spadku, gdyż brak podstaw do obciążenia obdarowanego ujemnymi skutkami utraty lub zużycia korzyści po otwarciu spadku, jeżeli nie wiedział o obowiązku zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku (tak C. Tabęcki, Zachowek..., s. 1129). Jeżeli jednak obdarowany zużył korzyść po otwarciu spadku, a przed wystąpieniem z roszczeniem przez uprawnionego, wiedząc o ciążącym na nim obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek, to zużycia tego nie bierze się pod uwagę i ponosi on odpowiedzialność w granicach wzbogacenia istniejącego przed zużyciem korzyści (por. R. Czarnecki, Wspólność majątku spadkowego i dział spadku. Umowy dotyczące spadku, Katowice 1966, nr 33, s. 45).
Obdarowani będący jednocześnie uprawnionymi do zachowku ponoszą odpowiedzialność niezależnie od tego, jak dawno otrzymali darowiznę (art. 994 § 1 w zw. z art. 1000 § 2). Granice ich odpowiedzialności wyznacza różnica pomiędzy wartością wzbogacenia będącego skutkiem darowizny a wartością przysługującego im zachowku. Istniejące po stronie takiej osoby wzbogacenie ustala się według tych samych zasad, jakie obowiązują w odniesieniu do pierwszej grupy obdarowanych (por. uwagi 7 i 8).
Osoby obdarowane mogą zwolnić się od odpowiedzialności przez wydanie przedmiotu darowizny (art. 1000 § 3). Osobom tym przysługuje facultas alternativa (upoważnienie przemienne), które jednak nie obejmuje surogatu otrzymanego w zamian za przedmiot darowizny. Z uprawnienia tego mogą skorzystać zarówno obdarowani uprawnieni do zachowku, jak i osoby, którym takie uprawnienie nie przysługuje.
Fakt dokonania nakładów na nieruchomość ma duże znaczenie i wpływa na wysokość zachowku. Zgodnie bowiem z treścią art. 995 K.c.:
„§ 1. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
§ 2. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.”
Pierwszą czynnością niezbędną do obliczenia zachowku należnego uprawnionemu jest ustalenie wartości spadku. Kodeks cywilny nie przejął uregulowania zawartego w art. 160 § 1 pr.sp., który wyraźnie wskazywał, że należy określić czystą wartość spadku, tzn. obliczyć wartość aktywów spadkowych i odjąć od tego pasywa.
Wartość spadku ustala się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (tak uchwała składu 7 sędziów SN z 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, LexPolonica nr 302504, OSNCP 1985, nr 10, poz. 147, z glosą A. Mączyńskiego, OSPiKA 1988, nr 2, poz. 27). Obecnie za takim stanowiskiem przemawia dodatkowo sformułowanie art. 995, który wartość przedmiotu doliczanej do spadku darowizny (a po wejściu w życie noweli z 18 marca 2011 r. – także przedmiotu zapisu windykacyjnego) każe określać według cen z chwili ustalania zachowku.
Doliczanie darowizn do wartości spadku następuje przy zastosowaniu jednolitych zasad, niezależnie od tego, kto jest uprawniony do zachowku.
Poza wyjątkami wynikającymi z art. 994, wszystkie darowizny uczynione przez spadkodawcę podlegają doliczeniu także wówczas, gdy przedmiot darowizny uległ zniszczeniu lub zużyciu. Nie jest także istotne, czy przedmiot darowizny znajduje się w majątku obdarowanego.
W Państwa sprawie należy zwrócić uwagę na ważną kwestię – darowizna została dokonana na Pana i żonę. Tak więc Pan nie jest już zobowiązany do zapłaty zachowku, gdyż darowizny dokonano dalej niż 10 lat wstecz. Osobą zobowiązaną będzie jedynie żona w zakresie swojego udziału i na stan z dnia dokonania darowizny. Nadto oczywiście na poczet zachowku zalicza się dokonane darowizny na rzecz upragnionych do zachowku. Tutaj istnieje możliwość dowodowa w postaci zeznań świadków.
Niestety nie ma możliwości zamiany umowy darowizny na umowę dożywocia. Umowa doprowadziła już do przeniesienia własności. Oczywiście mogliby Państwo próbować dokonać odwołania darowizny, ale może być to potraktowane jako próba obejścia przepisów o odpowiedzialności za zachowek.
Spór rodzinny po śmierci rodziców
Po śmierci rodziców Tomasz i jego siostra Anna weszli w posiadanie spadku. Rodzice za życia przekazali Tomaszowi działkę, na której wybudował dom. Anna otrzymała równowartość tej działki w gotówce, co było równoznaczne z darowizną. Jednak po latach, kiedy wartość nieruchomości znacząco wzrosła, Anna zaczęła domagać się dodatkowego zachowku, argumentując, że wartość jej darowizny nie dorównuje aktualnej wartości nieruchomości brata. Spór zmusił rodzeństwo do skorzystania z mediacji, aby ustalić, czy i jakie roszczenia o zachowek są uzasadnione.
Udział w nieruchomości po darowiznie
Karolina i jej mąż otrzymali od jej rodziców darowiznę w postaci działki, na której wybudowali dom. W tym samym czasie brat Karoliny, Piotr, otrzymał inwestycję finansową o podobnej wartości. Po latach, kiedy rodzice Karoliny zmarli, Piotr zaczął twierdzić, że jako spadkobierca ma prawo do części domu zbudowanego przez Karolinę i jej męża, ponieważ nieruchomość ta zwiększyła swoją wartość. Sprawa skomplikowała się, gdy okazało się, że nie ma pisemnego potwierdzenia równowartości otrzymanych darowizn.
Zmiana umowy darowizny na dożywocie
Marek i Ewa zbudowali dom na działce, którą otrzymali w darowiznie od rodziców Marka. Po kilku latach, chcąc zabezpieczyć byt rodziców, rozważali zmianę umowy darowizny na umowę dożywocia, umożliwiającą rodzicom mieszkanie w jednej części domu do końca życia. Jednak okazało się, że prawo nie pozwala na łatwą zmianę już zrealizowanej darowizny na inną formę prawną. Rozwiązanie tej sytuacji wymagało skonsultowania się z prawnikiem, aby znaleźć najlepszy sposób na zabezpieczenie interesów wszystkich stron.
Artykuł porusza złożone kwestie prawne dotyczące darowizn nieruchomości między członkami rodziny, a w szczególności ich wpływ na obliczanie zachowku. Przedstawia sytuacje, w których uprawnieni do zachowku mogą mieć roszczenia względem osób, które otrzymały darowizny, i eksploruje, jak przepisy Kodeksu cywilnego regulują te sprawy. Podkreśla również, że zarówno historyczne darowizny, jak i nakłady na nieruchomości mają wpływ na wysokość zachowku, co może prowadzić do sporów rodzinnych po śmierci darczyńcy.
Zapraszamy do skorzystania z naszych usług porad prawnych online, gdzie doświadczeni prawnicy oferują wsparcie i doradztwo w zakresie zachowku i darowizn nieruchomości. Gwarantujemy szybką pomoc i indywidualne podejście do każdego przypadku. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Tomasz Krupiński
Randa prawny.
Zapytaj prawnika