Przepisanie gospodarstwa rolnego a zachowek dla rodzeństwa

Komu należy się zachowek i w jakiej wysokości?

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (K.c.): „zstępnym [rodzeństwu Pana żony i ewentualnie ich zstępnym, jeżeli rodzeństwo nie żyje – przyp. aut.], małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Według § 2 tego art.: „jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Należy wziąć pod uwagę zwłaszcza § 2 art. 991 K.c., z którego wynika, że spadkodawca ma wybór co do sposobu zapewnienia uprawnionemu zachowku. Może on powołać uprawnionego do dziedziczenia po sobie, ustanowić na jego rzecz zapis, a także przed swoją śmiercią dokonać na jego rzecz darowizny.

Dopiero w sytuacji, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w jeden z powyższych sposobów, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia.

O zachowku możemy mówić jedynie po śmierci spadkodawcy. Jak dobrze Pan zauważył, zachowek po śmierci teściowej został już przedawniony (zakładam, że zmarła nie pozostawiła testamentu). W sytuacji, gdyby teściowa zostawiła po swojej śmierci testament, to przedawnienie roszczenia o zachowek zaczynałoby swój bieg dopiero po ogłoszeniu testamentu. Obecnie roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie 5 lat od dnia śmierci spadkodawcy lub otwarcia testamentu.

Zobacz również: Ile wynosi zachowek dla rodzeństwa?

Zachowek od darowizny

Co się tyczy poczynionej darowizny na Pana rzecz, to oczywiście nie będzie ona zaliczana do spadku, a co za tym idzie – nie będzie brana pod uwagę przy wyliczeniu ewentualnego zachowku.

Na obecną chwilę możemy jedynie mówić o zachowku po śmierci teścia, o który mogą wystąpić dzieci teścia w stosunku do Pana żony. Zachowku mogą one domagać się od darowizny poczynionej na rzecz Pana żony, czyli de facto od 1/4 wartości nieruchomości (1/2 nieruchomości darowała zmarła teściowa na rzecz Pana i żony, a drugą połowę teść).

Jak wynika z opisu sprawy, osoby uprawnione do zachowku otrzymały już pewną korzyść majątkową w drodze darowizny od ich ojca, a więc jeśli wartość tej korzyści będzie mniejsza niż przysługujący im zachowek, to przysługiwać im będzie roszczenie o uzupełnienie sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku. Jeżeli z kolei otrzymane darowizny będą przewyższały wartość należnego zachowku, nic więcej nie będzie już się im należało.

To, czy rodzeństwo może żądać od Pana żony jakiejkolwiek kwoty (w grę wchodzi tylko uzupełnienie zachowku), zależy od wartości darowizny, którą na ich rzecz uczynił ojciec.

W kwestii zachowku należy wziąć pod uwagę, oprócz art. 991 K.c., także inne przepisy tego kodeksu, w szczególności – art. 993, 994, 995 i 996.

Według art. 993 K.c.: „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę”.

Zgodnie z art. 994 K.c.:

„§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.

§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa”.

Natomiast stosownie do art. 995 § 1 K.c.: „wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku”.

Darowizna uczyniona przez teścia na rzecz Pana żony będzie zaliczana do spadku, ponieważ nie jest to drobna darowizna zwyczajowo w danych stosunkach przyjęta i została dokonana na rzecz osoby uprawnionej do zachowku (w takiej sytuacji nie ma znaczenia, kiedy ta darowizna została dokonana).

Substrat zachowku

Podstawę ustalenia sumy stanowiącej zachowek stanowi tzw. substrat zachowku. Substrat zachowku to wartość stanu czynnego spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu.

Jeżeli przyjąć, że teść nie dokona żadnych darowizn, prócz tych na rzecz jego dzieci, podstawą ustalenia należnego zachowku będzie wartość aktywów spadku (które zmarły pozostawi po śmierci) oraz wartość darowizn dokonanych za życia przez teścia.

Wartość spadku ustala się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku, również wartość darowizny – co wynika wprost z art. 995 K.c.

Aby ustalić wysokość należnego zachowku, należy wyliczyć wartość aktywów spadku pozostawionego przez teścia po jego śmierci – w tym celu należy zsumować wartość przedmiotów spadkowych pozostawionych przez teścia oraz odjąć od tej kwoty pasywa spadku (długi spadkowe).

Do tego należy doliczyć wartość darowizn uczynionych na rzecz jego dzieci – jak stanowi art. 995 K.c. podstawę ustalenia wartości nieruchomości będzie jej stan z chwili dokonania darowizny (nie uwzględnia się nakładów, jakie zostały poczynione lub jeszcze zostaną poczynione na tej nieruchomości), według cen z chwili ustalania zachowku. Ustalając wartość darowizny należy odpowiedzieć na pytanie, ile dzisiaj warta byłaby nieruchomość w stanie podarowanym przez teścia.

Dzieci zmarłego, jako spadkobiercy ustawowi, jeżeli miałoby miejsce dziedziczenie ustawowe, odziedziczyłyby po 1/8 udziału w spadku.

Darowizny w rodzinie i uzupełnienie zachowku

Tak więc zachowek należny każdemu z rodzeństwa Pana żony to 1/16 wartości spadku (1/2 z 1/8) lub 1/12 wartości spadku (2/3 z 1/8), jeżeli spadkobierca w chwili śmierci spadkodawcy jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni.

Załóżmy, że wartość darowizny poczynionej przez teścia na rzecz Pana żony wynosi 50 tys. zł., a każdy z 7 rodzeństwa Pana żony otrzymał darowizny o wartości 25 tys. zł.

Teść po swojej śmierci nie pozostawi żadnego wartościowego majątku i nie dokona już żadnych darowizn, a więc masa spadkowa wynosi 225 000 zł (50 tys. + 25 tys. x 7).

1/16 od wartości spadku wynosi ok. 14 tys. zł.

1/12 od wartości spadku wynosi ok. 18 750 zł.

Podane wyżej kwoty (14 tys. zł i 18 750 zł) to kwoty należnego każdemu ze spadkobierców zachowku.

Jeśli każde z rodzeństwa Pana żony otrzymałoby darowiznę o wartości takiej, jak założyłam w przykładzie (25 tys. zł), to nie byłoby mowy o żadnym uzupełnieniu zachowku, ponieważ otrzymana przez nich kwota przewyższa należny im zachowek.

Proszę na spokojnie wyliczyć sobie przykładowo na podstawie rynkowych cen nieruchomości, czy rodzeństwu będzie należał się zachowek na obecną chwilę.

Zobacz również: Dziedziczenie ziemi rolnej

Wydziedziczenie w testamencie wyklucza roszczenie o zachowek

Jeśli okaże się, że rodzeństwo może domagać się uzupełnienia zachowku od Pana żony, to wyjściem, aby uniknąć zapłaty zachowku, jest ich wydziedziczenie w testamencie spisanym przez Pana teścia.

Wydziedziczenie jest uregulowane w art. 1008 K.c. Zgodnie z tym przepisem spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli ci uprawnieni:

• wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Jak wynika z przytoczonego przepisu, wydziedziczenie może zostać dokonane jedynie w testamencie. Nieważność tego dokumentu pociąga za sobą nieważność wydziedziczenia.

Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli przebaczył mu dokonane przewinienie (art. 1010 K.c.). Przebaczenie jest uzewnętrznieniem woli spadkodawcy dokonanym w jakiejkolwiek formie, niekoniecznie pisemnej. Nie jest konieczne, aby spadkodawca w chwili przebaczenia miał pełną zdolność do czynności prawnych, ale przebaczając, musi on jednak działać z dostatecznym rozeznaniem. Dowód przebaczenia spoczywa na wydziedziczonym.

Ważne jest, że przyczyna wydziedziczenia spadkobiercy uprawnionego do zachowku powinna wynikać wprost z treści testamentu (art. 1009 K.c.). Innymi słowy, aby wydziedziczenie było skuteczne, konieczne jest wyraźne wskazanie w testamencie jednej z przyczyn z art. 1008 K.c., najlepiej wraz z jej uszczegółowieniem i uzasadnieniem.

Zstępni (dzieci, wnuki) wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby wydziedziczony przeżył spadkodawcę (art. 1011 K.c.). Udział spadkowy, który przypadłby wydziedziczonemu przez spadkodawcę dziecku, przypada zstępnym wydziedziczonego (orzeczenie Sądu Najwyższego z 28 maja 1971 r., III CZP 5/71, RPEiS 1972, nr 1, s. 350).

Jeśli zatem Pana teść wydziedziczy swoje dzieci w testamencie, to ich dzieci będą mogły domagać się zachowku. W takiej sytuacji teść musiałby wydziedziczyć również wnuki, prawnuki itd.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.