Darowizna domu z dożywociem a prawo do zachowku

Dziedziczenie ustawowe czy na podstawie testamentu?

Prawu właściwa jest między innymi precyzja, w tym dotycząca: dat, upływu czasu, sformułowań (określeń), rodzajów umów i obliczeń. Celowo zaakcentowałem zagadnienia związane z czasem i jego upływem, ponieważ ściśle się to wiąże z opisem sytuacji. Dlatego proszę przypomnieć sobie dokładną datę śmierci Pani mamy, czyli datę otwarcia spadku po niej – art. 924 w związku z art. 922 Kodeksu cywilnego (K.c.).

Jeżeli Pani mama nie pozostawiła testamentu, to – z uwagi na art. 926 K.c. – ma miejsce dziedziczenie ustawowe (art. 931 i następne K.c.). Chodzi o to, że przepisy o dziedziczeniu testamentowym (art. 941 i następne K.c.) – a więc także sam testament (w odpowiednim zakresie) – ma pierwszeństwo przed przepisami o dziedziczeniu ustawowym (art. 931 i następne K.c.); o ile, co oczywiste, spadkodawca pozostawił swój testament. Wiąże się to bardzo ściśle z problematyką zachowku (art. 991 i następne K.c.) – szczególnie z przedawnieniem roszczeń o zachowek (art. 1007 K.c.). Jeśli po Pani mamie ma miejsce dziedziczenie ustawowe (art. 931 i następne K.c.), to – niezależnie od tego, czy doszło do stwierdzenia nabycia spadku – pięcioletni okres przedawnienia roszczeń o zachowek zaczął biec wraz z otwarciem spadku, a do otwarcia spadku dochodzi w chwili śmierci spadkodawcy. W przypadku dziedziczenia testamentowego okres przedawnienia roszczeń o zachowek liczy się od ogłoszenia testamentu – czyli od czynności sformalizowanej (dokonywanej przed sądem lub przed notariuszem). Akcentuję znaczenie art. 1007 K.c., bo dłużnik jest uprawniony zgłosić (postawić) zarzut przedawnienia (art. 117 K.c.).

Zobacz również: Przepisanie mieszkania a zachowek

Czasowe ograniczenie roszczenia o zachowek

Wyżej wspomniany artykuł 1007 K.c. stanowi:

„§ 1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

§ 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.”

Nie wspomniała Pani o pozostawieniu testamentu przez mamę, więc – w ramach hipotezy roboczej – tym bardziej zachęcam do dokładnego sprawdzenia, czy minęło pięć lat od daty śmierci mamy. Oczywiście, pięcioletni okres przedawnienia roszczeń o zachowek ma związek także z dziedziczeniem testamentowym, ale na ogół załatwianie „spraw spadkowych” trochę trwa (o ile są one załatwiane), więc można zakładać mniejszy problem – z Pani perspektywy – w związku z możliwością przedawnienia roszczenia o zachowek.

Uprawnienia z zakresu „prawa spadkowego” (art. 922 i następne K.c.) – w tym uprawnienie do uzyskania zachowku – są ściśle związane z otwarciem spadku, czyli ze śmiercią spadkodawcy (art. 924 K.c.). Za życia spadkodawcy – a dokładnie: przyszłego spadkodawcy – nie ma żadnych roszczeń z zakresu „prawa spadkowego”; między innymi nie ma żadnego roszczenia o zachowek. Ustawodawca nawet zakazuje umawiania się o spadek po osobie żyjącej – za wyjątkiem umowy o zrzeczenie się dziedziczenia (art. 1048 i następne K.c.). Chodzi o treść artykułu 1047 K.c.: „Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w tytule niniejszym umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna”. Dopóki Pani tata żyje, nie mogą powstać żadne roszczenia z zakresu zachowku po nim; można co najwyżej formułować jakieś hipotezy – i to ostrożne, bo w przyszłości mogą wystąpić istotne okoliczności (np. wydziedziczenie, czyli pozbawienie uprawnienia z tytułu zachowku).

Zobacz również: Przepisanie majątku za życia a zachowek

Ile wynosi zachowek?

Przepisy o zachowku (art. 991 i następne K.c.) są ściśle związane z przepisami o dziedziczeniu ustawowym (art. 931 i następne K.c.) – także w przypadku dziedziczenia testamentowego całego spadku. Swoistym punktem wyjścia jest „sprawdzenie ułamków”. W art. 991 K.c. wskazano dwa ułamki: 1/2 albo 2/3 – właściwe osobom potencjalnie uprawnionym z tytułu zachowku; ułamek 2/3 dotyczy osób niepełnoletnich oraz trwale niezgodnych do pracy – każde z tych kryteriów związane jest z datą otwarcia spadku. Jeżeli Pani mama pozostawiła dwoje dzieci (Panią i Pani siostrę) oraz wdowca, to każdej z tych osób właściwy jest ułamek 1/3 z art. 931 K.c. (z uwagi na równe udziały w dziedziczeniu ustawowym, nawet zupełnie hipotetycznym). Ułamki z art. 991 K.c. proszę sprawdzić.

Wynik „operacji na ułamkach” zestawić należy z „substratem zachowku” – czyli z wartością majątkową, której sposób obliczania wskazano w art. 993 i następnych K.c. Przy obliczaniu zachowku powinny być brane, między innymi, znacznej wartości darowizny – według stanu z czasu dokonania darowizny oraz według wartości z czasu obliczania zachowku (art. 995 K.c.); jeżeli więc siostra poczyniła nakłady na nieruchomość (art. 46 K.c.) po jej nabyciu od rodziców, to takich nakładów nie powinno się uwzględniać – chodzi o to, że przy obliczaniu zachowku uwzględniać należy wartość darowanych składników majątkowych, a nie wartość nakładów darczyńcy z okresu po przyjęciu, dokonaniu darowizny. Jeżeli Pani mama dokonywała (samodzielnie lub ze swym mężem) znacznej wartości darowizn także na rzecz innych osób (np. na Pani rzecz), to takie darowizny również mogłyby być brane pod uwagę przy obliczaniu „substratu zachowku” – niekiedy ludzie wskazują w takich obliczeniach np. sfinansowanie droższego wesela.

Umowa darowizny a prawo do zachowku

Umowa darowizny (art. 888 i następne K.c.) jest umową swoistą – na jej podstawie majątek obdarowanego zwiększa się kosztem majątku darczyńcy bez obowiązku świadczenia wzajemnego; typowym przykładem umowy wzajemnej jest umowa sprzedaży (art. 535 i następne K.c.), ale umów wzajemnych jest o wiele więcej. Proszę sprawdzić (w treści odnośnego aktu notarialnego lub w treści właściwej księgi wieczystej), czy do nabycia nieruchomości od Pani rodziców przez Pani siostrę rzeczywiście doszło na podstawie umowy darowizny. Jeżeli zawarto inną umowę (np. umowę dożywocia lub specyficzną „umowę rolniczą” na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników), to wartości takiej umowy nie uwzględnia się przy obliczaniu „substratu zachowku”.

W przypadku sytuacji pilnej (bliski termin przedawnienia roszczeń z tytułu zachowku) lub w przypadku sytuacji wątpliwej (np. dotyczącej różnych darowizn), proszę rozważyć zawezwanie siostry do próby ugodowej przed sądem (rejonowym) – art. 917 i art. 918 K.c. w związku z art. od 184 do 186 Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.). Jedną z cech takiego wezwania jest niska opłata sądowa, a ponadto zawezwanie do próby ugodowej – podobnie jak między innymi wytoczenie powództwa (np. powództwa o wypłacenie zachowku) – skutkuje przerwaniem biegu przedawnienia (art. 123 K.c.). Poza tym dość często łatwiej jest (nie tylko w sytuacjach pilnych) przygotować i skierować do sądu zawezwanie do próby ugodowej niż opracować pozew (zwłaszcza z załącznikami w postaci dokumentów, których gromadzenie może trochę trwać). Zawezwanie do próby ugodowej mogłoby być szczególnie przydatne w przypadku przedawnienia roszczeń o zachowek; opłata sądowa jest niższa od takiej opłaty od rozpoznania powództwa, a ponadto przegranie sprawy cywilnej często wiąże się z obowiązkiem zwrotu kosztów (art. 98 i następne K.p.c.).

Przy obliczaniu substratu zachowku może się przydać dokładne sprawdzenie, z jakiego majątku została dokonana darowizna (o ile siostra przyjęła darowizna). Określenia „wspólny dom” lub „wspólna nieruchomość” mogą mięć inne znaczenie w ujęciu potocznym (np. wspólne zamieszkiwanie lub wspólne gospodarowanie na nieruchomości), a inne w aspektach prawnych, w których szczególnie duże znaczenie ma tytuł prawny. Różnie przedstawiają się zagadnienia majątkowe w małżeństwach. Nawet w przypadku (chyba nadal dominującej w Polsce) wspólności majątkowej małżeńskiej – to jest ustawowego ustroju majątkowego, według art. 31 i następnych Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.) – nie zawsze wszystkie składniki majątkowe wchodzą w skład wspólności majątkowej małżeńskiej; czasami część składników majątkowych (niekiedy dużej wartości) może stanowić majątek osobisty określonego małżonka. Jeżeli odnośna nieruchomość (art. 46 K.c.) wchodziła w skład wspólności majątkowej małżeńskiej między Pani rodzicami, to przy obliczaniu substratu zachowku po mamie (i możliwego przyszłego zachowku po tacie) najprawdopodobniej właściwe będzie uwzględnianie połowy wartości darowanych Pani siostrze składników majątkowych (gruntu, domu…); chodzi o uwzględnienie reguły równości udziałów małżonków we wspólności majątkowej małżeńskiej.

Zobacz również: Przekazanie gospodarstwa rolnego za rentę

Służebność a obliczenie zachowku

Sama możliwość przysługiwania roszczenia o zachowek nie oznacza, że takie roszczenie rzeczywiście przysługuje. Bardzo dużo zależy od dokładności obliczeń, a w przypadku rzeczywistych sporów prawnych należy nie tylko wykazać się odpowiednią aktywnością (art. 230 K.p.c.), ale także trzeba wywiązać się z prawnego obowiązku udowodnienia faktów (okoliczności), z których wywodzi się skutki prawne (art. 6 K.c., art. 232 K.p.c.). Na ogół dość łatwo jest udowodnić zmianę właściciela nieruchomości oraz rodzaj umowy, która skutkowała przeniesieniem własności (art. 155 K.c. w związku z art. 140 K.c.), zaś często zdarzają się trudności z udowodnieniem darowizn pieniędzy lub innych rzeczy ruchomych (np. precjozów); wprawdzie Pani skoncentrowała się na nieruchomości, ale (nawet czysto hipotetycznie) proszę zastanowić się nad tym, czy również inne składniki majątkowe były darowane przez mamę lub przez rodziców.

Służebność osobista (art. 286 i następne K.c.) – np. służebność mieszkania (art. 301 K.c., art. 302 K.c.) – oraz wsparcie na rzecz darczyńcy ze strony obdarowanego (art. 897 K.c.) mogą modyfikować wyniki obliczeń – dotyczących darowizn i roszczenia o uzupełnienie zachowku (art. 991 K.c. w związku z art. 1000 K.c.). Jeżeli Pani wystąpi o zachowek, to proszę przygotować się na ewentualność wskazywania przez Pani siostrę okoliczności, które (jej zdaniem) powinny korygować wyniki obliczeń (np. przedstawionych przez Panią lub przez Pani pełnomocnika prawnego) – np. w związku z wartością świadczeń na rzecz darczyńców.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.