Połowa lub 2/3 wartości udziału spadkowego

Uprawnienie do żądania zachowku

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Na podstawie art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Zgodnie z § 2 ww. artykułu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

W oparciu o art. 996 K.c. zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Do dnia 22.10.2011 r. art. 996 mówił, że darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego.

Tak więc ze względu na wymienione przepisy zarówno wnukowie zmarłych rodziców (dzieci Pani zmarłego brata) jak i Pani drugi brat odziedziczyliby część nieruchomości, którą na rzecz Pani przepisali rodzice. Tym samym pojawia się po ich stronie uprawnienie do żądania należnego im zachowku w wysokości 2/3 tego, co dziedziczyliby, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego (o ile są małoletni albo trwale niezdolni do pracy) lub ½ tego udziału w pozostałych przypadkach.

Zobacz również: Jak obliczyć udział w spadku?

Procentowe wyliczenie zachowków – przykład

Przykładowo wyliczymy zachowek po każdym z rodziców:

1) Po śmierci Pani mamy:

W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Według § 2 tego artykułu, jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.

Spadek po zmarłej z mocy prawa nabyli Pani, Pani ojciec oraz dwóch Pani braci (udział, który przypadłby zmarłemu bratu przypada w równych częściach jego dzieciom) po ¼ dla każdego spadkobiercy.

Jeżeli przyjąć, że Pani mama nie pozostawiła nic w spadku, to podstawą obliczenia zachowku będzie 0 (wartość spadku) + wartość darowizny na rzecz Pani.

Spadkobiercy ustawowi (czyli Pani brat i dzieci zmarłego brata) mogą żądać zachowku o wartości 1/8 spadku (1/2 z 1/4) lub 1/6 (2/3 z 1/4), jeżeli uprawniony do zachowku jest nieletni lub trwale niezdolny do pracy.

Jako że podstawą obliczenia zachowku jest udział ½ wartości darowizny (zakładam że mieszkanie było współwłasnością Pani rodziców, a więc po śmierci każdego z nich do spadku wejdzie po ½ udziału), to uprawnieni do zachowku mogą żądać od Pani zachowku o wartości udziału 1/16 (1/8 z 1/2) lub udziału 1/12 (1/6 z 1/2), w przypadku trwałej niezdolności do pracy lub niepełnoletności.

2) Po śmierci Pani ojca:

Spadek po zmarłym nabyli Pani oraz dwójka Pani braci (udział, który przypadłby zmarłemu bratu przypada w równych częściach jego dzieciom) po 1/3 dla każdego spadkobiercy.

Jeżeli przyjąć, że Pani ojciec nie pozostawił nic w spadku, to podstawą obliczenia zachowku będzie 0 (wartość spadku) + wartość darowizny na rzecz Pani.

Spadkobiercy ustawowi (czyli Pani brat i dzieci zmarłego brata) mogą żądać zachowku o wartości 1/6 spadku (1/2 z 1/3) lub 2/9 (2/3 z 1/3), jeżeli uprawniony do zachowku jest nieletni lub trwale niezdolny do pracy.

Jako że podstawą obliczenia zachowku jest udział ½ wartości darowizny, która weszła w skład spadku po ojcu, to uprawnione do zachowku osoby mogą żądać od Pani zachowku o wartości udziału 1/12 (1/6 z 1/2) lub udziału 1/9 (2/9 z 1/2), w przypadku trwałej niezdolności do pracy lub niepełnoletności.

Zobacz również: Rozliczenie nakładów w sprawie o zachowek

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenie o zachowek, tak jak każde roszczenie majątkowe (tzn. posiadające wymierną wartość materialną), podlega przedawnieniu (art. 117 § 1 K.c.).

Zgodnie z przepisem art. 1007 § 1 K.c.: „roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu” (za roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku czyli zasadniczo śmierci spadkodawcy). Przepis art. 1007 § 1 K.c. jest w zakresie swojego uregulowania jasny, nie pozostawia żadnej swobody interpretacyjnej i nie przewiduje żadnych wyjątków (tak również orzeczenie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 czerwca 2000 r., sygn. IV CKN 58/2000).

Pierwszym sposobem „obrony” przed wypłatą zachowku w wysokości ustalonej w powyższy sposób jest ustalenie, czy rodzice dokonywali za swojego życia darowizn na rzecz pozostałych dzieci (wnuków).

Darowizny w rodzinie a wysokość zachowku

Zgodnie z art. 994 § 1 K.c. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Przechodząc do ustalenia samej wartości zachowku, stwierdzić należy, że ustala się go biorąc za podstawę stan spadku z chwili śmierci spadkodawcy (moment otwarcia spadku), natomiast wartość tego spadku ustalana jest według cen z daty orzekania o zachowku – świadczy o tym treść też poniższych wyroków:

W Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 16 czerwca 2010 r. sygn. I ACa 522/10 stwierdzono że: „Dla rozpoznania istoty sprawy o zachowek konieczne jest ustalenie składu majątku spadkowego według stanu na chwilę otwarcia spadku”.

W innym wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 14 marca 2008 r. sygn. IV CSK 509/07 wysnuto tezę iż: „Punktem odniesienia przy obliczaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1, art. 924 i 925 K.c.). Ustalanie składu spadku, mianowicie różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego spadku (pasywów), następuje więc, co do zasady, według reguł określonych w art. 922 K.c., nie uwzględnia się jedynie zapisów i poleceń oraz oczywiście długów z tytułu zachowku”.

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 17 maja 1985 r. sygn. III CZP 69/84 „Obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu”.

Natomiast w Uchwale Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 26 marca 1985 r. sygn. III CZP 75/84, która ma moc zasady prawnej, stwierdzono, że: „Obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu”.

Nakłady poczynione na nieruchomość doliczaną do obliczenia zachowku

Tak więc niestety, jeżeli Pani nakłady na mieszkanie zostały dokonane przed śmiercią rodziców (polepszając standard mieszkania), to jako podstawę obliczenia zachowku przyjmie się stan mieszkania jaki był w momencie śmierci każdego z rodziców.

Jeżeli natomiast poczyniła Pani nakłady na lokal jeszcze zanim nastąpiła darowizna na Pani rzecz, to nakłady te, jakie poczyniła Pani na nie swoją wówczas jeszcze nieruchomość, nie mogą zostać już uwzględnione, powodując tym samym obniżenie zachowków dla osób uprawnionych.

W Wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 października 2010 r. sygn. VI ACa 332/10 znalazło się w uzasadnieniu stwierdzenie m.in. że: „Sąd Okręgowy wskazał, iż dokonując obliczenia zachowku należy ustalić tzw. czystą wartość spadku, tj. wartość stanowiącą różnicę pomiędzy wysokością aktywów wchodzących w skład spadku a wysokością długów spadkowych (…). Sąd Okręgowy dodał, iż od wartości spadku odlicza się także długi spadkodawcy wobec spadkobierców, a obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu”.

Zatem długi, jakie mieliby Pani rodzice względem Pani (jeżeli np. dokonała Pani remontu mieszkania jeszcze przed podarowaniem go Pani), należałoby zaliczyć do długów spadkowych i obniżyć tym samym wartość zachowku należnego uprawnionym.

Inwestując np. 15 000 zł w nie swoją wówczas nieruchomość, można twierdzić, że faktycznie była to pożyczka uczyniona na rzecz rodziców i obowiązek zwrotu stosownej kwoty wchodzi do długów spadkowych (pomniejszających wartość czynną spadku, a tym samym i zachowek dla osób uprawnionych).

Można także twierdzić, że owe 15 000 zł były nakładami czynionymi na nie swoją rzecz, a rodzice uzyskali tym samym względem Pani korzyść majątkową bez podstawy prawnej.

Zgodnie z art. 405 Kodeksu cywilnego, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

To roszczenie (o zwrot) również wchodzi do długów spadkowych i pomniejszy odpowiednio wartość czynną spadku.

Zobacz również: Darowizna udziału w nieruchomości

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.