Uprawnienie drugiej żony do dziedziczenia

Pan Henryk zwrócił się do nas w sprawie hipotetycznego dziedziczenia po jego synu. Sytuacja przedstawiała się następująco: syn miał dwoje dzieci, rozwiódł się z ich matką i ożenił ponownie, druga żona dzieci nie miała. Natomiast przed zawarciem drugiego związku małżeńskiego syn posiadał już duże, świetnie wyposażone mieszkanie i drogi samochód oraz sporo kosztownych przedmiotów. Pan Henryk chciał wiedzieć, czy w razie śmierci syna jego obecna żona będzie uprawniona do dziedziczenia po nim majątku. Pytał, jak zabezpieczyć dzieci przed taką sytuacją.

Druga żona a dziedziczenie ustawowe

Jeśli syn pana Henryka nie sporządzi testamentu na wypadek śmierci, to w grę będzie wchodzić dziedziczenie ustawowe.

„Art. 931. § 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku”.

Powyższy zapis oznacza, że do dziedziczenia z ustawy zostaną powołane – oprócz małżonki – również dzieci spadkodawcy. Każdy ze spadkobierców odziedziczy zatem po 1/3 spadku (o ile syn pana Henryka nie będzie miał więcej dzieci).

Wspólności majątkowe w małżeństwie

Zakładam, że między małżonkami istnieje tzw. wspólność majątkowa. Tym samym wszelkie przedmioty, które wchodzą do wspólności majątkowej, należą w połowie do każdego z małżonków.

Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest fakt, że dziedziczeniu podlegałyby tylko przedmioty majątkowe w 1/2 ich wartości. Przykładowo, gdyby małżonkowie mieli 100 tys. zł na rachunku bankowym, to po śmierci jednego z nich dziedziczeniu podlegałoby tylko 50 tys. zł.

Zgodnie z art. 31 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (w skrócie K.r.o.) „do majątku wspólnego należą w szczególności:

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;

2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;

4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 z późn. zm.)”.

W myśl art. 33 K.r.o. „do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej”.

Zobacz również: Czy majątek osobisty podlega podziałowi po śmierci?

Majątek nabyty przez męża przed zawarciem drugiego związku małżeńskiego, zachowek

Majątek nabyty przez syna pana Henryka przed ślubem z drugą żoną (czyli nieruchomość, samochód) wejdzie do spadku po jego śmierci i zostanie podzielony między spadkobierców ustawowych, czyli żonę i dzieci.

Jeśli syn pana Henryka chce mieć wpływ na to, kto po nim będzie dziedziczył i jego życzeniem jest przekazanie dzieciom całego swojego majątku i pozbawienie drugiej żony spadku oraz ewentualnego zachowku, to powinien rozważyć kilka możliwości prawnych. Gdyby zdecydował się przekazać dzieciom nieruchomość oraz ruchomości na podstawie zwykłej umowy darowizny lub testamentu, wówczas o zachowek mogłaby wystąpić jego żona.

Krąg osób uprawnionych do zachowku reguluje art. 991 Kodeksu cywilnego:
„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia”.

„Art. 992. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni”.

Ustawodawca przewidział zamknięty katalog osób uprawnionych do zachowku – wymienia je powyższy przepis. Są to wyłącznie zstępni (dzieci, wnuki itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.

Jeżeli syn pana Henryka przekaże dzieciom swój majątek poprzez zwykłą umowę darowizny lub testament, osoba uprawniona do zachowku, czyli żona, może dochodzić zaspokojenia roszczenia w ciągu 5 lat od dnia śmierci spadkodawcy lub otwarcia testamentu.

Należy również wskazać, że ustawodawca przewidział trzy sposoby, aby uniknąć zapłaty zachowku.

Zobacz również: Drugie małżeństwo a dziedziczenie

Umowa o dożywocie jako forma uniknięcia roszczenia o zachowek

Sposób I – przekazanie nieruchomości za pomocą umowy dożywocia (jest to możliwie jedynie wtedy, gdy dzieci są pełnoletnie, oraz dotyczy jedynie nieruchomości).

Umowa o dożywocie, która polega na przeniesieniu własności nieruchomości w zamian za zapewnienie zbywcy dożywotniego utrzymania, jest czynnością prawną odpłatną i w żadnym wypadku nie może zostać uznana za bezpłatne przysporzenie. Tym samym własność nieruchomości nie mogłaby zostać zaliczona na poczet spadku po śmierci syna pana Henryka.

Z przepisów K.c. wynika, że strony umowy dożywocia mogą swobodnie kształtować treść obowiązków nakładanych na nabywcę nieruchomości w związku z umową dożywocia. W umowie dożywocia strony same określają, co należy rozumieć przez pojęcie dożywotniego utrzymania. Dopiero w razie braku postanowień umownych wchodzą obowiązki określone w art. 908 K.c.

Wydziedziczenie

Sposób II – wydziedziczenie.

Wydziedziczenie to pozbawienie przez spadkodawcę prawa do zachowku. Powinno ono znaleźć się w testamencie. Wydziedziczenie może nastąpić, gdy uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wydziedziczenie z innych przyczyn niż wyżej wymienione jest niedopuszczalne. Przyczynę wydziedziczenia należy wskazać w testamencie.

Aby wydziedziczenie było skuteczne, spadkodawca nie musi używać specjalnych, ściśle określonych wyrażeń, z tym jednak zastrzeżeniem, że te sformułowania nie mogą nasuwać wątpliwości co do istnienia zamiaru pozbawienia uprawnionego należnego mu, z mocy ustawy, zachowku.

Ważne jest, że przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać wprost z treści testamentu (art. 1009 K.c.). Innymi słowy, aby wydziedziczenie było skuteczne, konieczne jest wyraźne wskazanie w testamencie jednej z przyczyn z art. 1008 K.c., najlepiej wraz z jej uszczegółowieniem i uzasadnieniem.

Zobacz również: Jak przepisać majątek na żonę?

Zrzeczenie się dziedziczenia przez drugą żonę

Sposób III – zrzeczenie się dziedziczenia. Odnosi się to do sytuacji, w której druga żona zrzekłaby się dziedziczenia po śmierci swojego męża. Można tego dokonać wyłącznie przez umowę zawartą pomiędzy małżonkami.

Według art. 1048 K.c.: „Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.

Stosownie do art. 1049 § 1 K.c.: „Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej”. Według § 2 tego artykułu zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.